Các giống lan Hài Việt Nam
Ở Việt Nam có ít nhất 10 loài lan Hài, trong đó có 1 loài đặc hữu được cả thế giới ưa chuộng là hài hồng (Paphiopedilun Delenatii). Trước đây loài này rất hiếm nhưng từ năm 1993 trở lại đây, loài này được phát hiện có nhiều ở vùng căn cứ Bác Ái thuộc huyện Ninh Sơn (Ninh Thuận), vùng Hòn Nhạn (Phú Yên) và Krông Bông (Đaklak).
Lan hài Việt Nam Paphiopedilum Vietnamense. Loài này được phát hiện ở vùng biên giới phía tây bắc Việt Nam, giáp với Trung Quốc cùng với Paphiopedilumem ersonii, nhưng mãi đến năm 1998 loài lan đặc hữu Việt Nam này mới được O. Gruss và H. Perner đặt tên và công bố. Hoa có cánh hoa rất to 8 - 10cm, màu hường, môi tía đậm ở mặt trước, nhạt dần về sau, mép cuộn vào, mặt trong có nhiều đốm tía đậm và một dải lông trắng dày đặc ở phần giữa, ngay dưới chân trụ.
Lan hài vàng Paphiopedilum villosum. Nó được xem như là loài phổ biến nhất và dễ trồng nhất ở Việt Nam với cánh đài lưng màu lục có vân dọc, mép trắng hơi lật ra sau. Cánh tràng hơi chúc xuống và cong ra phía trước, mép nhăn nheo, giữa có vạch lớn màu nâu đỏ. Cánh môi dạng túi màu vàng lục hơi nâu mép màu vàng nâu và thùy bên cuộn vào trong.
Lan hài đài cuộn Paphiopedilum appletonianum. Mọc rất rải rác dưới tán rừng mưa nhiệt đới thường xanh, ở độ cao khoảng 1500m. Cây chịu hạn khá tốt. Loài này có sự phân bố rất hạn chế và số lượng cá thể rất ít ở Lâm Đồng, Đà Lạt. Chúng có thể bị đe dọa bị tuyệt chủng do môi trường sống là rừng bị thu hẹp lại. Hoa lan hài đài cuộn cỡ lớn với màu nâu pha xanh nhạt. Cánh đài lưng bầu dục uốn cong ra phía sau, cuộn lại, màu xanh đậm, với các đốm hồng đỏ ở gốc, mép màu lục nhạt, màu trắng ở đỉnh. Cánh môi có màu tía ửng vàng và lục, mép màu vàng.( Còn gọi là hài cánh sen)
Lan hài kim Paphiopedilum armeniacum. Loài lan hài có màu sắc vàng rực này có lá đài sau hình trứng cho đến bầu dục, dài 2,2 - 2,8cm rộng 1,4 - 2,2cm, hơi nhọn, mép uốn vào ở phần trên. Lá đài bên dính nhau, nhỏ hơn lá đài sau với 2 sóng ở lưng và chỉ 1 răng tròn ở đỉnh, mặt trong nhẵn. Loài này được cho là hoàn toàn tuyệt chủng ở Việt Nam vì ở vùng núi đá vôi biên giới Việt Nam đã bị người dân đã khai thác quá mức để bán. Có một số nhà khoa học cho rằng loài này không phân bố ở Việt Nam nhưng trên thực tế có rất nhiều tài liệu đã chứng minh đây là loài lan của Việt Nam.
Lan hài vân Paphiopedilum callosum. Được công nhận là loài có vùng phân bố rất rộng Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng, Lâm Đồng, Gia Lai, Thừa Thiên Huế và ngay cả vùng có độ cao thấp là Phú Quốc. Lan thường nở hoa vào mùa xuân và đầu hạ với cụm hoa cao, có lông, màu nâu đỏ. Cánh đài lưng gần tròn hơi gấp lại, mép răn reo, màu trắng pha hồng gốc màu xanh có gân đỏ ở đỉnh và cánh môi màu nâu đỏ, gốc màu xanh nhạt, hai bên thùy cuộn lại vào trong, có nhiều đốm đỏ đậm đã làm ngây ngất những người yêu lan ở Việt Nam.
Lan hài râu Paphiopedilum dianthum. Thật khó có thể nhầm lẫn được loài lan hài râu với các loài lan khác ở Việt Nam bởi cánh đài bên dính thành lòng thuyền. Hai cánh tràng, dài, xoắn lại, rũ xuống, màu nâu lục, dài 10 - 12cm. Cánh môi dạng túi dài 5cm, màu lục nâu vàng, mép cuộn vào trong. Vùng phân bố của Paphiopedilum dianthum ở Cao Bằng, Hà Giang, Lai Châu, Lào Cai, Sơn La và còn mọc ở Trung Quốc, Myanmar, Thái Lan.
Lan hài đốm Paphiopedilum gratrixianum. Các đỉnh núi cao ngất thuộc dãy Tam Đảo, Vĩnh Phúc là xứ sở của loài lan hài đốm. Với cánh đài lưng hình trái xoan, hẹp ở gốc, mép răn reo, màu lục ở gốc, mép trắng, có đốm đỏ lớn ở giữa, cánh tràng trải rộng nhìn như chiếc đuôi công rực rỡ sắc màu, mép răn reo màu lục nâu nhạt. Cánh môi dạng túi, màu lục nâu đậm, 2 thùy bên đứng. Vẻ đẹp lộng lẫy của loài hoa này được các nhà sưu tập lan ở Việt Nam gọi với cái tên trìu mến Hài đuôi công.
Lan hài helen Paphiopedilum helenae. Đây có thể là loài lan Hài có kích thước hoa nhỏ nhất được tìm thấy ở Việt Nam và câu chuyện tình yêu của nhà thực vật học Averyanov đã nói lên tất cả về loài hoa lan đặc hữu này: “Một buổi chiều, sau khi tôi và các bạn đồng nghiệp đã mất cả ngày trèo lên nhiều ngọn núi dốc, mọi người đang tính trở về. Nhưng khi thấy ngọn đồi trước mặt rất hấp dẫn, cây cối thật là lý tưởng cho tôi có cảm giác có lan mọc ở đó. Mọi người đã quá mệt mỏi không muốn đi nữa nên tôi đã leo lên một mình. Khi leo gần tới đỉnh đồi, tôi thấy ở gần mép đá có một đám hoa vàng rực rỡ. Thực là đặc biệt vì bông hoa quá lớn so với cây lan. Tội vội chụp vài tấm ảnh, đào một vài nhánh rồi vội vã xuống đồi. Vì vợ tôi Helene Averynova cũng có bộ tóc vàng và dáng người nhỏ nhắn như cây lan, cho nên tôi lấy tên nàng để đặt tên cho cây lan này”.
Lan hài henry Paphiopedilum henryanum. Sau rất nhiều những nghi ngờ về vùng phân bố của loài lan hài này ở Việt Nam vì những tấm ảnh hấu hết là chụp ở các vườn hoa lan trổng trên thế giới và gần như chưa một nhà khoa học nào nhìn thấy chúng nở hoa trong thiên nhiên Việt Nam. Vào mùa xuân năm 2001 Leonid Averyanov và D. Harder đã tìm thấy cây lan này tại khu bảo tồn Phong Quang tỉnh Hà Giang. Với chiếc cánh đài màu xanh lá và những đốm màu tím đậm ở mặt trong, lan hài henry là một trong những tác phẩm đẹp nhất của thiên nhiên ban tặng cho con người chúng ta.
Lan hài mã lị Paphiopedilum malipoense. Loài lan hài độc đáo này thường nở hoa vào tháng 3 đến tháng 4 hàng năm và loài này được Chen và Tsi mô tả đầu tiên vào năm 1984 dựa trên mẫu vật khô của bảo tàng. Chen và Tsi cho rằng chúng được sưu tập ở Nam Vân Nam - Trung Quốc. Mẫu vật mà K. M. Feng sưu tập ngày 11/11/1947 hiện lưu giữ ở Bắc Kinh là lấy ở núi Malipo của Trung Quốc. Nhưng theo Averyanov thì các cây lan mà người Trung Quốc bán ở Hong Kong từ những năm 1988 1989 là lấy từ Việt Nam chứ không phải từ Trung Quốc. Averyanov đã khám phá chúng ở gần làng Can Ty thuộc tỉnh Hà Giang, và ở phía đông nam vùng Mai Châu của tỉnh Hòa Bình.
Trong tự nhiên, các loài lan Hài (Paphiopedilum) thường gặp trên các đường đỉnh dông núi có độ cao từ 500 – 600m trở lên, dưới tán rừng thưa, dưới những cây tùng, cây bách của kiểu rừng rêu á nhiệt đới, rất đa dạng các loài thực vật. Không khí những nơi này luôn ẩm, mát, là thiên đường của các loài lan rừng và độc đáo nhất trong số đó vẫn là các loài lan Hài.
Với số lượng trên 20 loài bản địa, các loài lan Hài Việt Nam gặp ở cả 2 miền Nam Bắc. Thời điểm nở hoa của các loài này lại vào các tháng khác nhau, rải rác trong năm. Vì vậy đối với những người sưu tầm lan, có được một bộ ảnh cá nhân đầy đủ hoa các loài lan Hài Việt Nam không phải đơn giản.
Hài mốc hồng hay còn được gọi với cái tên yêu kiều Hài ngọc nữ (P. micranthum) là loài Hài của vùng biên giới phía Bắc cho hoa nhỏ và đẹp. Hoa rất giống với hoa một số loài Đỗ quyên có mật. Loài hoa này thu hút các loại côn trùng tới thụ phấn. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
http://www.thiennhien.net/wp-content...Haimocvang.jpg
Hài mốc vàng (P. armeniacum): Tuy sự hiện diện của loài hài này trong tự nhiên ở nước ta chưa được các chuyên gia công nhận nhưng thông tin từ những người trồng lan cho biết loài này có mặt ở miền Bắc Việt Nam. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài đài cuốn, Hài táo (P. appletonianum) gặp phổ biến nhất ở khu vực Nam Trường Sơn. (Ảnh: Minh Xuân)
http://www.thiennhien.net/wp-content...PSA_Haivan.jpg
http://www.thiennhien.net/wp-content...SA_Haivan2.jpg
Hài vân (P. callosum) là loài Hài đẹp từng phân bố nhiều ở Nam Tây Nguyên. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài việt, Hài bóng (P. vietnamense): Đây là loài đặc hữu của Việt Nam. Hài việt được phát hiện từ năm 1999 nhưng cho đến nay đã bị đánh giá là tuyệt chủng ngoài tự nhiên.
http://www.thiennhien.net/wp-content...SA_Haixanh.jpg
http://www.thiennhien.net/wp-content...A_Haixanh2.jpg
http://www.thiennhien.net/wp-content...A_Haixanh2.jpg
Hài xanh, còn có tên là Hài giáp (P. malipoense), gặp nhiều ở các vùng núi đá vôi. Loài này có các chủng với dạng hoa khác nhau, như chủng Hài jack (P. malipoense var jackii) và Hài hiệp (P. malipoense var hiepii), là những chủng đặc hữu Việt Nam. (Ảnh Minh Xuân)
http://www.thiennhien.net/wp-content...PSA_Haidom.jpg
Hài đốm, hay Hài gấm (P. concolor): So với các loài lan Hài khác, chúng có phân bố trên các núi, các đảo đá vôi ở độ cao thấp nhất, có những nơi gần như sát mực nước biển. (Ảnh: Minh Xuân)
Hài hằng (P. hangianum) được phát hiện năm 1999 ở Tuyên Quang. Đây là loài lan Hài cho hoa kích thước lớn, có hương thơm. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
http://www.thiennhien.net/wp-content...ixuancanh2.jpg
Hài xuân cảnh (P. canhii) là loài lan Hài đặc hữu của Việt Nam, có kích thước cây và hoa nhỏ nhất của Việt Nam, mới phát hiện năm 2010. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
http://www.thiennhien.net/wp-content...SA_Haixoan.jpg
Hài xoắn, Hài râu (P. dianthum) dễ nhận biết với cụm nhiều hoa (có thể lên tới 5 bông). Loài lan hài này thường mọc bám trên các thân cây gỗ lớn, có mặt ở các tỉnh miền Bắc. (Ảnh: Minh Xuân)
http://www.thiennhien.net/wp-content...SA_Haivang.jpg
Hài vàng (P. villosum): Cũng giống như hài xoắn, chúng sống phụ sinh bám trên các thân cây gỗ, nhưng gặp ở vùng Nam Tây Nguyên. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài hê len (P. helenae) là loài lan đặc hữu, được phát hiện năm 1996. Loài lan này phân bố ở một số tỉnh như Cao Bằng, Bắc Kạn. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài trần liên (P. tranlienianum) là loài Hài đặc hữu của vùng Việt Bắc, phát hiện năm 1998. (Ảnh: Minh Xuân)
Hài hương lan (P. emersonii) cho hoa có hương thơm dịu, đặc trưng của vùng Bắc Thái. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài lông (P. hirsutissimum) có lẽ là loài lan Hài phổ biến nhất ở miền Bắc Việt Nam. (Ảnh: Minh Xuân)
Hài đuôi công (P. gratrixianum) đặc trưng của vùng Tam Đảo. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
Hài hồng (P. delenatii) là loài đặc hữu của Việt Nam, sớm được phát hiện và thế giới biết đến. Loài lan hài này được tìm thấy ở Khánh Hòa. (Ảnh: Chu Xuân Cảnh)
http://www.thiennhien.net/wp-content...A_Haihenri.jpg
Hài hen ry (P. henryanum) là loài Hài nhỏ, hoa có màu sắc nổi bật, có ở Hà Giang. (Ảnh: Minh Xuân)
Hài tía, hay Hài thiết (P. purpuratum) có hoa màu nâu tía, xuất hiện ở Cao Bằng. (Ảnh: Minh Xuân)
http://www.thiennhien.net/wp-content...Haichantim.jpg
Hài chân tím: Các chuyên gia chưa thống nhất đây là một loài mới – Hài cocci (P. coccineum) hay là một chủng mới của loài P. barbigerum. Chủng này mang tên Hài lộc (P. barbigerum varlockianum), nhằm vinh danh GS. Phan Kế Lộc, đồng tác giả phát hiện ra loài này ở tỉnh Sơn La. (Ảnh: Minh Xuân)
Minh Xuân – Xuân Cảnh
