Tại sao sinh vật biển ăn đồ nhựa đến chết?
Tại sao sinh vật biển ăn đồ nhựa đến chết?
Nhựa không chỉ trông có vẻ giống thức ăn, mà cả mùi vị, cảm giác và thậm chí âm thanh cũng giống với đồ ăn.
Trong cuộc phỏng vấn gần đây trong bộ phim tài liệu về thế giới tự nhiên, Blue Planet II, nhà tự nhiên học David Attenborough mô tả việc một chú chim hải âu bay về tổ và cho chim non ăn.
"Và thứ gì được thả ra từ miệng chúng?" ông nói. "Không phải cá, cũng không phải con mực - vốn là loại thức ăn quen thuộc của hải âu. Mà là nhựa."
Sự thật, đúng như Attenborough mô tả, vô cùng đau lòng. Và cũng rất lạ.
Chim hải âu thường kiếm ăn bằng cách bay hàng ngàn km để tìm được đúng loại con mồi yêu thích, mà chúng thường chộp lấy dễ dàng từ dưới nước. Vì sao những con chim quyền năng đến vậy lại dễ bị lừa đến mức bay đi cả hành trình dài chỉ để mang về một miệng đầy đồ nhựa?
Người ta phát hiện ra rằng hải âu không phải loài duy nhất bị như thế. Ít nhất 180 loài động vật biển từng được ghi nhận cho thấy chúng ăn đồ nhựa, từ sinh vật phù du tí hon đến cá voi khổng lồ.
Người ta tìm thấy nhựa trong một phần ba số lượng cá đánh bắt được ở Anh Quốc, gồm cả những loại cá mà con người hay ăn.
Người ta cũng tìm thấy nhựa trong các loại hải sản ngon lành khác như trai hến hay tôm hùm.
Nói ngắn gọn, động vật đủ kích cỡ và hình dáng đều ăn phải nhựa, và với 12,7 triệu tấn nhựa bị đổ xuống đại dương hàng năm, rất nhiều trong số đó sẽ quẩn quanh, quay trở lại với đời sống con người.
Việc ăn nhựa diễn ra phổ biến một phần là bởi nhựa hiện diện khắp nơi. Ví dụ với động vật phù du, chúng ăn các phân tử nhựa siêu nhỏ trong nước vì bộ phận tiêu hóa của chúng được tạo ra để tiêu hóa phân tử ở kích cỡ nhất định.
"Nếu phân tử có đúng kích cỡ đó, thì hẳn đấy phải là thức ăn," Moira Galbraith, nhà sinh thái học phù du tại Học viện Khoa học Đại dương ở Canada cho biết.
Giống với sinh vật phù du, loài hải sâm có xúc tu và hình trụ dài không khảnh ăn lắm vì những gì chúng ăn là cào được từ đáy biển xung quanh, chúng xúc bùn dưới đáy biển vào miệng và lọc lại những thứ ăn được. Tuy nhiên, một phân tích cho thấy những loài sống dưới đáy biển có thể tiêu thụ số lượng nhựa nhiều gấp 183 lần so với người ta nghĩ, vì nhựa có trong phần bùn chúng ăn vào.
Với hải sâm, phân tử nhựa đơn giản là lớn hơn và dễ lọc hơn bằng xúc tu so với thức ăn thông thường.
Nhưng với các loài khác, có những dấu hiệu cho thấy việc chúng ăn nhựa không phải chỉ là quá trình tiêu hóa thụ động. Rất nhiều loài có vẻ như đã chủ động chọn loại 'thức ăn' này.
Để hiểu vì sao động vật thấy nhựa quá hấp dẫn, chúng ta cần phải tìm hiểu cách chúng nhìn nhận thế giới.
"Động vật có khả năng nhận thức và cảm giác rất khác con người. Trong một số trường hợp, khả năng của chúng tốt hơn và trong một số trường hợp khác, tệ hơn, nhưng nói chung là chúng rất khác biệt," Matthew Savoca tại Trung tâm Hải dương Học Southwest NOAA ở Monterey, California nhận định.
Có giải thích cho rằng động vật sẽ nhầm nhựa với các loại thức ăn quen thuộc - như hạt nhựa thường bị nhầm với trứng cá ngon lành. Nhưng con người chúng ta thường bị thiên kiến về cảm giác. Để hiểu rõ cơn say mê của động vật với nhựa, các nhà khoa học phải học cách nhìn thế giới giống như chúng.
Con người là sinh vật tư duy hình ảnh, nhưng rất nhiều loài động vật biển, như chim hải âu, khi tìm mồi thường dựa vào khứu giác là chính.
Savoca và đồng nghiệp của ông đã tiến hành nhiều thí nghiệm cho thấy một số loài chim biển hoặc cá bị nhựa quyến rũ vì mùi hương. Đặc biệt là mùi có liên quan đến hợp chất dimethy sulfide (DMS). Chất này nổi tiếng dễ dàng hấp dẫn các loài chim vì mùi mà nó tỏa ra từ nhựa.
Rong biển mọc trên những đám nhựa nổi. Khi bị các sinh vật nhuyễn thể cỡ nhỏ ăn - mà sinh vật nhuyễn thể cỡ nhỏ lại là một nguồn thức ăn chính cho động vật biển - thì rong biển thải ra DMS, thu hút chim và cá lao tới ăn nhựa thay vì ăn những con nhuyễn thể mà chúng tìm kiếm.
Ngay cả với thị giác, chúng ta cũng không thể kết luận ngay khi xem xét bề ngoài của nhựa.
Giống con người, rùa biển thường dựa vào thị giác để tìm thức ăn. Tuy nhiên, người ta cho rằng rùa biển có khả năng nhìn thấy ánh sáng tia cực tím (UV) khiến cho những gì chúng thấy hoàn toàn khác so với con người.
Qamar Schuyler từ Đại học Queensland, Úc, đã quan sát não bộ của rùa bằng cách mô hình hóa khả năng thị giác của rùa sau đó điều chỉnh các vật thể nhựa ra hình ảnh đúng như rùa nhìn thấy.
Bà cũng xem xét những gì tìm thấy trong bao tử của nhiều xác rùa chết để hiểu loại nhựa nào chúng thích ăn.
Kết luận được đưa ra là trong khi các con rùa non không phân biệt được rõ đâu là nhựa, thì rùa già lại có xu hướng thích các loại nhựa mềm và trong suốt hơn. Schuyler nghĩ kết quả của bà khẳng định ý tưởng từ lâu cho rằng rùa nhầm túi nhựa với các loài sứa thơm ngon.
Người ta cũng cho rằng màu sắc là yếu tố ảnh hưởng đến chuyện ăn phải nhựa, mặc dù yếu tố này khác nhau tùy vào từng loài. Rùa non thích nhựa trắng hơn, trong khi đó, Schuyler và đồng nghiệp của bà nhận thấy chim biển thường tìm cách săn nhựa màu đỏ.
Ngoài hình dáng và mùi vị, động vật còn sử dụng nhiều giác quan khác để tìm thức ăn.
Sinh vật biển đi săn bằng sóng siêu âm, tiêu biểu như cá voi có răng hay cá heo. Sóng siêu âm nổi tiếng vì cực kỳ nhạy cảm, nhưng hàng chục con cá nhà táng và các loại cá voi có răng khác đã chết với bụng đầy túi nhựa, mảnh vụn xe hơi và các loại chất thải khác mà con người xả ra.
Savoca nói có vẻ như hệ thống sóng siêu âm của chúng xác định nhầm vật thể nhựa và cho rằng đó là thức ăn.
"Có một hiểu lầm cho rằng những con vật này ngu ngốc và ăn phải nhựa chỉ vì nhựa trôi nổi xung quanh, nhưng điều đó không đúng," Savoca cho biết.
Bi kịch là tất cả những con vật đó đều là các loài săn và kiếm mồi lão luyện, sở hữu giác quan ưu việt qua nhiều triệu năm tiến hóa để xác định rất ít các nhóm con mồi.
"Nhựa thực sự mới chỉ xuất hiện trong thời gian rất ngắn," Schuyler nói. Trong khoảng thời gian ngắn ngủi đó, chúng đã tìm được cách biến mình thành "thức ăn".
Nhựa là thứ luôn có cái gì đó tạo ra sư hấp dẫn với mọi người. Nó không chỉ giống đồ ăn mà còn có mùi vị, cảm quan và thậm chí âm thanh hệt như thức ăn.
Rác thải mà con người thải ra với đủ kích cỡ, hình dạng và màu sắc, tới mức chúng hóa thành cả một mảng tương tự như đồ ăn trong cách đánh giá của động vật, và đây chính là vấn đề.
Schuyler nhớ lại rằng đã có người từng đặt câu hỏi, "tại sao ta không làm tất cả nhựa thành màu xanh hết?" và dẫn chứng thí nghiệm cho thấy màu xanh này không được rùa ưa thích lắm. Nhưng các nghiên cứu khác lại chỉ ra điều này hoàn toàn ngược lại với các loài động vật khác.
Vì thế thực ra không tồn tại giải pháp duy nhất nào đúng cho tất cả.
Chúng ta không thể nào dễ dàng thay đổi hình dáng của nhựa để động vật không ăn phải chúng, vậy ta có thể hiểu được gì sau khi tìm hiểu tâm trí của những sinh vật ăn nhựa?
Savoca hy vọng rằng câu chuyện bi thương như con hải âu mà David Attenborough kể sẽ giúp làn sóng người tiêu dùng phản đối việc sử dụng túi nhựa tăng lên và khuyến khích con người cảm thông với các loài động vật hơn.
Cuối cùng, điều này sẽ giúp cắt giảm số lượng thức ăn rác rưởi đang đổ vào đại dương.
Bài tiếng Anh đã đăng trên BBC Earth.
Josh Gabbatiss
BBC Earth
