Âm vị và các hệ thống âm vị tiếng Việt
Âm vị và các hệ thống âm vị tiếng Việt
1. Âm vị
Âm vị là đơn vị tối thiểu của hệ thống ngữ âm của một ngôn ngữ dùng để cấu tạo và phân biệt vỏ âm thanh của các đơn vị có nghĩa của ngôn ngữ.
Âm vị còn có thể được coi là một chùm hoặc một tổng thể đặc trưng các nét khu biệt được thể hiện đồng thời.
2. Phân biệt âm tố với âm vị. Biến thể của âm vị
Âm vị là một đơn vị trừu tượng còn âm tố là một đơn vị cụ thể. Âm vị được thể hiện ra bằng các âm tố và âm tố là sự thể hiện của âm vị.
Những âm tố cùng thể hiện một âm vị được gọi là các biến thể của âm vị.
3. Các hệ thống âm vị của tiếng Việt
3.1. Hệ thống âm đầu
Tiếng Việt có 22 phụ âm đầu, bao gồm:
/b, m, f, v, t, t’, d, n, z, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image001.gif, s, ş, c, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image002.gif, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image003.gif, l, k, χ, ŋ, γ, h, ?/
Bảng hệ thống âm đầu tiếng Việt
3.2. Hệ thống âm đệm
Âm đệm /w/ có chức năng làm trầm hoá âm sắc của âm tiết.
3.3. Hệ thống âm chính
Tiếng Việt có 13 nguyên âm đơn và 3 nguyên âm đôi làm âm chính:
/i, e, ε, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image005.gif, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image006.gif, a, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image007.gif, ă, u, o, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image008.gif, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image009.gif, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image010.gif, ie, http://e-cadao.com/Ngonngu/amvi_files/image012.jpg, uo/
Bảng hệ thống nguyên âm tiếng Việt
3.4. Hệ thống âm cuối
Ngoài âm cuối /rezo/, tiếng Việt còn có 8 âm cuối có nội dung tích cực, trong đó có 6 phụ âm /m, n, ŋ, p, t, k/ và hai bán nguyên âm /-w, -j/.
Bảng hệ thống âm cuối tiếng Việt
3.5. Hệ thống thanh điệu
Tiếng Việt có 6 thanh điệu.
Quy luật hình thành thanh điệu tiếng Việt
Trong quá trình lịch sử phát triển của mình, nhóm ngôn ngữ Việt Mường đã có một chuyển đổi quan trọng mang tính quy luật: ban đầu chúng là những ngôn ngữ/ phương ngữ không thanh điệu, về sau hệ thống thanh điệu xuất hiện và có diện mạo như ngày nay. Chuyển đổi mang tính quy luật này thường được các nhà nghiên cứu gọi là quy luật hình thành thanh điệu và do A.G. Haudricourt giải thích từ năm 1954. Sơ đồ dưới đây cho chúng ta biết rằng sự xuất hiện các thanh xảy ra là do các biến đổi của âm cuối (rụng đi) và phụ âm đầu (lẫn lộn vô thanh với hữu thanh).
Bản chất của quá trình này là vấn đề đường nét các thanh điệu có liên quan đến cách kết thúc âm tiết. Bản chất của quá trình này cũng là sự xuất hiện âm vực của từ và sau đó là độ cao của thanh điệu nhằm giải quyết mối tương ứng hữu thanh và vô thanh lẫn lộn.
Đầu công nguyên
(không thanh) |
|
|
|
| pa |
pa |
pa |
ba |
| sla, hla |
hla |
la |
la |
| ba |
ba |
pà |
bà |
| la |
la |
là |
là |
| pas, pah |
pà |
pả |
bả |
| slas, hlah |
hlà |
lả |
lả |
| bas, bah |
bà |
pã |
bã |
| las, lah |
là |
lã |
lã |
| pax, pa? |
pá |
pá |
bá |
| slax, ba? |
hlá |
lá |
lá |
| bax, ba? |
bá |
pạ |
bạ |
| lax, la? |
lá |
lạ |
lạ |
Sơ đồ về nguồn gốc các thanh trong tiếng Việt |
Âm tố và sự phân loại âm tố
1. Âm tố. Phụ âm và nguyên âm
Âm tố (sound) là đơn vị ngữ âm nhỏ nhất, không thể phân chia được nữa.
Âm tố là đơn vị âm thanh nhỏ nhất của lời nói, có thể tách ra về mặt cấu âm–thính giác, đồng chất trong một khoảng thời gian nhất định và thường ứng với một âm vị”[1].
“Âm tố là đơn vị nhỏ nhất không thể phân nhỏ hơn ra được nữa của ngữ âm”[2].
Có thể nói, âm tố là đoạn âm thanh nhỏ nhất, có thể tách ra được từ chuỗi lời nói liên tục, không gắn liền với giá trị khu biệt âm vị học của nó. Âm tố là sự thể hiện cụ thể của âm vị, nó chứa đựng cả một loạt những đặc trưng cần yếu và không cần yếu của âm vị.
Dựa theo cách thoát ra của luồng âm không khí khi phát âm, các âm tố thường được phân ra làm hai loại chính: nguyên âm (vowel) và phụ âm (consonant).
- Nguyên âm:
Nếu âm thoát ra một cách tự do, có một âm hưởng “êm ái”, “dễ nghe”, mà đặc trưng âm học của nó có tần số xác định, có đường cong biểu diễn tuần hoàn thì được gọi là tiếng thanh. Về bản chất âm học, nguyên âm là tiếng thanh.
Nói một cách khác, nguyên âm là âm chỉ bao gồm tiếng thanh, không có tiếng động, được tạo ra bằng luồn không khí phát ra tự do, không có chướng ngại.
- Phụ âm:
Ngược lại với nguyên âm, phụ âm là tiếng động. Những tiếng này không “dễ nghe”, có tần số không ổn định, được biểu diễn bằng những đường cong không tuần hoàn.
- Ngoài hai loại âm tố chủ yếu trên còn có loại âm tố thứ ba mang tính chất trung gian, đó là các bán nguyên âm hay bán phụ âm.Những âm tố này vừa mang tính chất nguyên âm vừa mang tính chất phụ âm.
2. Các tiêu chí miêu tả và phân loại nguyên âm
- Theo vị trí của lưỡi. Có thể chia nguyên âm thành ba dòng: trước – giữa – sau.
- Theo độ mở của miệng. Các nguyên âm được phân thành các nguyên âm có độ mở rộng – hẹp.
- Theo hình dáng của đôi môi. Các nguyên âm được chia thành nguyên âm tròn môi – không tròn môi.
Ngoài ra còn có các tiêu chuẩn về trường độ, tính mũi hoá.
Chúng ta có thể nhận diện các nguyên âm qua hình thang nguyên âm.
3. Các tiêu chí miêu tả và phân loại phụ âm
- Về phương thức cấu âm. Có thể chia các phụ âm thành: âm tắc – âm xát – âm rung – âm vang – âm ồn.
- Về vị trí cấu âm. Có thể chia các phụ âm thành: âm môi – âm đầu lưỡi – âm mặt lưỡi – âm cuối/gốc lưỡi – âm thanh hầu.
Thheo E Cadao
