Quy luật chính trị trong sử Việt

[anbinh]

Những quy luật chính trị trong sử Việt

Vũ Tài Lục

Mục Lục

1. Sử Học Và Tinh Thần Sử Việt
2. Quốc Phòng
3. Chính Trị
4. Kinh Tế
5. Đạo Đức Tâm
6. Trí Thức Phần Tử
7. Giáo Dục
8. Văn Hóa Nông Nghiệp
9. Lịch Sử Và Chính Trị

TỰA

Các nhà lãnh đạo chính trị Hoa Kỳ theo thói quen cũng như do thực tế của kinh nghiệm đấu tranh đưa họ lên nắm quyền nặng tính chất của một thứ �businessmen� (người kinh doanh) cho nên họ không đánh giá đúng mức nếu không muốn nói là họ hoàn toàn thiếu khả năng nhận thức lịch sử. Họ coi quốc gia nào cũng là một hiện tượng chung, để đưa ra một giải pháp giống hệt nhau khi các quốc gia ấy gặp khó khăn. Các chính trị gia Hoa Kỳ chỉ chăm sóc đến vấn đề nào khi họ mang trách nhiệm với vấn đề ấy, họ khoanh chân họ trong phạm vi một cục bộ mà chẳng thèm biết đến toàn bộ, đồng thời họ lại hay nhìn vấn đề một cách hết sức đơn giản, ưa chú trọng bề ngoài qua vài lời nói, ít diễn từ chứ không tìm hiểu những điều kiện lịch sử. Tỉ dụ: thái độ của Hoa Kỳ đối với De Gaulle là trường hợp khá rõ ràng, nếu De Gaulle đã chống Mỹ thì Mỹ chẳng có chuyện gì nói hay bàn với De Gaulle. Tóm lại, Hoa Kỳ về việc dùng khoa học và kỹ thuật có thể tạo ra những thành quả rất tốt nhưng khi phải đương đầu với vấn đề thuộc diễn tiến lịch sử thì lại rất bết bát. Bởi vậy, trong những năm sắp tới, vấn đề quan trọng nhất cho chánh sách của Hoa Kỳ là tính chất triết của nó (Le problème le plus grave de la politique américaine sera philosophique).

Trên đây là lời nói của Henry Kissinger trong một bài viết phê bình chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ. Nó đã được phát biểu sau khi thấy có những dấu hiệu đầu tiên về sự vô hiệu quả của hành động can thiệp trực tiếp bằng quân sự ồ ạt. Và nó được tán thưởng bởi đa số lực lượng chính trị nắm quyền ở Mỹ sau khi chính sách đã rõ rệt thất bại gây thành rối loạn nội bộ đến nỗi Tổng Thống Johnson, bằng nét mặt buồn thảm, phải tuyên bố không tái ứng cử.

Sự thất bại ấy không giống như thất bại một �áp phe� vì nó kéo theo khủng hoảng trên nhiều phương diện kinh tế, chính trị, xã hội, tinh thần và luôn cả lòng tin cậy cho quốc gia Hoa Kỳ.

Hầu hết phần tử trí thức Hoa Kỳ đều mong mỏi hoặc phấn đấu để có thể có được cơ hội nghiên cứu, tìm hiểu biến cố quan trọng này. Tất cả đều đồng ý rằng các nhà lãnh đạo Hoa Kỳ đã thiếu hẳn một ý thức lịch sử đứng đắn. Bắt đầu kể từ lúc Tổng Thống Roosevelt chỉ có hiểu biết rất mơ hồ nghĩ Việt Nam là một quận huyện của Trung Quốc, vậy hãy trả nó về với sự cai quản của chính phủ Tưởng Giới Thạch. Do sai lầm căn bản đó mà đi thành một chuỗi cho tới ngày toàn bộ vấn đề buộc phải đặt lại. Đặt lại vấn đề cũng như Pháp quốc năm 1952, sau 6 năm chiến tranh Việt Pháp, đã tìm hiểu duyên do thất bại trong cuốn sách: �Việt Nam Sociologie d�uneguerre� của Paul Mus với câu kết luận trên chương chót �Que faire: La nation vietnamienne est pleinement formée et consciente d�elle même� (Nước Việt Nam đã là một quốc gia hoàn chỉnh và hoàn toàn ý thức được lịch sử của mình)� �Une conviction traditionnelle, inséparble de son patriotisme l�assure bien qu�il est le dernier, juge de son destin� (Người Việt với niềm tin truyền thống gắn chặt vào lòng yêu nước để nghĩ rằng chỉ có người Việt là kẻ quyết định cuối cùng vận mệnh nước Việt).

Niềm tin truyền thống ấy là niềm tin lịch sử, lòng yêu nước ấy là tinh thần sử được nung đúc qua bao ngàn năm đấu tranh.


Khối tình yêu thiên cổ dòng kim cương
Ngày khai sinh nhưng chọn chốn quê hương
Hòn núi Trắng sông Xanh của nòi Việt
Cỏ hoa còn gìn giữ mặc tang thương
Tất cả bởi cháu con bền bỉ mãi
Nền kế khai đạo thống dãi Viêm Phương[1]

Ông A. Pazzi, một người Ý từng ở Việt Nam hơn hai mươi năm, đã viết trong tác phẩm: �Người Việt cao quí� rằng: �Dân Việt là một dân tộc tự cường bất khuất đến một mức độ khá cao và tinh thần ấy giúp họ trở thành một kẻ bé nhỏ nhất mà lại mạnh nhất, bị chèn ép nhiều nhất nhưng lại quật khởi oai hùng bậc nhất. Người ta sẽ không bao giờ hiểu hết được sức mạnh ấy và sự cao lớn của tinh thần ấy nếu không đi vào bề sâu lịch sử của nòi giống Việt, nếu chỉ quan sát hời hợt sinh hoạt bình thường. Với một nhận định theo lối hình thức Tây phương người ta không sao hiểu được giá trị đích thực của nó� Kẻ thù của dân tộc Việt chỉ bắt đầu thấy được sức mạnh ấy khi bọn họ đã thất bại và thật là quá muộn màng�.[2]

____________________________
Chú thích:

[1] Trích thơ Thái Địch
[2] Theo bản dịch của Hồng Cúc

_______________________
Nguồn: thuvien.maivoo.com

[anbinh]

SỬ HỌC và TINH THẦN SỬ VIỆT


Hồn lịch sử sống trong dây nguyện ước
Vẫn chu lưu tồn tại há phong sương
Bừng tỉnh ngộ bằng đồ thư đất nước
Kín uyên nguyên sâu thẳm đáy cửu trường
(Thái Địch)


Phải biết dân tộc bằng đời sống lịch sử.

Sống về mồ về mả
Không ai sống về cả bát cơm

Chúng ta thường hiều sai lầm phương ngôn trên nảy sinh từ khoa phong thủy để đất để cát. Nếu đem ghép liền với câu:

Mồ cha không khóc khóc đống mối
Mồ mẹ không khóc khóc bối bòng bong

thì sẽ thấy rằng đó là căn bản ý thức lịch sử của người Việt. Trong cuộc đấu tranh để sống, không chỉ dành bát cơm manh áo cho sinh mệnh cá nhân mà còn điều quan trọng hơn là bảo vệ mồ mả. Mồ mả không có nghĩa là ba thước đất vùi chôn một xác người đã tận số trần gian. Mồ mả đây là anh linh tiên tổ hay anh linh lịch sử.

Cho nên suốt dòng lịch sử Việt, cái thất bại chính trị lớn nhất bao giờ cũng là chuyện: Rước voi về dầy mồ
từng xảy ra cuối đời nhà Hồ, đời Lê mạt và đầu triều Nguyễn Gia Long.

Lịch sử là gì?

Tri thức của loài người tuy nói rằng còn ngàn vạn cửa mênh mông không bến bờ nhưng nếu thu lại cũng chỉ còn hai loại:
- một thuộc tự nhiên, và
- một thuộc nhân văn

Mọi hiện tượng trên thế giới không đi ra ngoài hai loại đó. Tự nhiên là tất cả những gì thuộc nhân dĩ ngoại, nhân văn là tất cả những gì thuộc bản thân xã hội loài người. Đành rằng một người sinh vào cõi đời hoàn toàn là một chuyện thuộc tự nhiên, nhưng vì ta đứng trên lập trường người và xem trọng địa vị nhân sinh cho nên ta mới phân thế giới thành hai đại loại tự nhiên và nhân văn. Điều này chẳng có chi nghịch lý, vì có thể nói một cách rất thường thức rằng:
Tự nhiên từ buổi khai thủy chỉ thuần là vật chất, rồi do sự đào dã tự nhiên mà thành ra có sinh mệnh rồi lại do sự đào dã của sinh mệnh mà sản sinh tâm linh, từ tâm linh sản sinh thành lịch sử.

Lịch sử tức là nhân sinh, toàn bộ nhân sinh và toàn bộ kinh nghiệm nhân sinh. Bản thân lịch sử là tất cả những kinh nghiệm dĩ vãng. Dùng văn tự ghi chép hoặc gìn giữ những kinh nghiệm dĩ vãng để cho người đời sau liễu giải tìm về nhận thức những việc đời trước gọi là sử học. Phải suy xét gốc ngọn, tìm tòi căn nguyên những việc đã qua để hiểu rõ những vận hội tri loạn của một nước, những trình độ tiến hóa của một dân tộc. Chủ đích là để làm cái gương chung kim cổ cho người cả nước được đời đời coi vào đấy mà biết sự sinh hoạt cùa người trước đã phải lao tâm lao lực như thế nào mới chiếm giữ được cái địa vị ở dưới bóng mặt trời này. (Trần Trọng Kim- Việt Nam sử lược).

Nghiên cứu và liễu giải sử học như vậy không phải chỉ để bảo lưu kinh nghiệm nhân sinh mà còn để phát huy giá trị cùng ý nghĩa trọng đại của lịch sử truyền tới hậu thế, căn cứ vào đó mà chỉ đạo tương lai bởi vì lịch sử không phải là một thứ dĩ vãng chết mà là dĩ vãng đã đúc kết thành tinh thần kiên cố và những sức mạnh tối linh (Force obscures) vượt khỏi tầm với của lập luận “logique” tầm thường. Nếu không vượt khỏi tầm của lập luận “logique” tầm thường hỏi làm sao vua Quang Trung sau khi nghe bọn Ngô Văn Sở, Ngô Thời Nhiệm dâng lời chịu tội kể chuyện quân Tầu thế mạnh sợ đánh không nổi nên phải lui thì cười mà nói rằng:
“Chúng sang phen này là mua cái chết cả đó thôi. Ta chuyến này thân coi việc quân đánh giữ đã định mẹo rồi, đuổi quân Tầu về chẳng qua mười ngày là xong việc”.

Vấn đề quan trọng chỉ ở chỗ có vận dụng hay không vận dụng được sức mạnh lịch sử. Vậy thôi. Cái “logique” tầm thường ấy đã từng được nhân dân Việt trả lời bẳng thần thoại: Thánh Gióng Phù Đổng Thiên Vương.

Sách “Lĩnh Nam Chích Quái” kể:
“Về đời Hùng Vương thứ sáu thiên hạ thái bình, dân gian sống yên vui, vua không đem lễ vật triều cống nhà Ân bên Tầu. Bạo chúa nhà Ân thấy vậy, mượn cớ đi tuần thú nhưng ngầm mang quân sang cướp nước Nam.
Vua Hùng Vương lo sợ, vời quần thần vào hỏi kế đối phó, có người tâu: “Bệ hạ nên kêu khấn với Long quân để ngài giúp mới xong”.

Vua nghe lời lập đàn cúng tế ba ngày đêm. Bỗng trời nổi cơn giông, sấm sét ầm ầm mưa như trút nước. Có một ông cụ già mặt mũi to lớn, đầu râu bạc trắng cao đến 9 thước ngồi ở ngã ba đường vừa cười vừa nói, ngâm hát múa may.

Ai trông thấy cũng cho làm lạ mới báo cho vua hay. Vua thân hành ra mời ông cụ ấy và dâng cơm rượu thết đãi. Ăn xong, ông cụ ấy chẳng nói câu gì. Vua mới hỏi:
- Sắp có giặc Bắc xâm phạm nước Nam, được thua thế nào xin cụ dạy bảo cho.
Ông cụ lâu mãi mới nói rằng:
- Sau ba năm nữa, giặc Bắc tất kéo đến đây. Nhà vua nên tìm khắp cả thiên hạ mà cầu lấy người kỳ tài phá được giặc. Nếu được người giỏi mà phá giặc thì không khó gì nữa.
Nói đoạn ông cụ bay vụt lên trời biến mất.
Vua hiểu ông cụ đó tức là Long quân giáng hiện.
Vừa đúng ba năm, quan quân trấn giữ biên ải cáo cấp về triều có giặc Ân kéo tới. Vua liền cho người đi khắp nước tìm người dẹp giặc.

Bầy giờ ở làng Phù Đổng huyện Võ Ninh có một nhà hiếm hoi sinh độc một đứa con trai mà khốn nỗi nó đã bốn tuổi mà chưa biết nói, không ngồi đứng được chỉ nằm ngửa. Khi sứ giả nhà vua đến làng ấy, người mẹ cười nói bỡm con rằng:
- Đẻ được một mụn con trai chỉ biết ăn uống, ngồi đứng còn không được thì đánh thế nào được giặc mà lĩnh thưởng vua ban.
Thằng bé nghe vậy, bỗng nhiên bật nói thành tiếng bảo mẹ gọi sứ giả lại đây.
Mẹ nó lấy làm lạ, nói chuyện với chòm xóm. Ai ai cũng khuyên bà ta hãy làm theo lời thằng bé.

Sứ giả đến trông thấy nó bé bỏng hỏi:
- Tiểu nhi kia, mày còn nhỏ mới bập bẹ, gọi ta đến làm gì?
Thằng bé ngồi dậy bảo với sứ giả rằng:
- Mau về tâu với vua đúc cho ta một con ngựa sắt cao 18 trượng, một thanh kiếm dài bảy thước, một chiếc nón sắt đem lại đây cho ta. Giặc đến trông thấy ta tự nhiên phải sợ mà chạy, nhà vua chẳng cần phải nhọc công lo lắng.
Sứ giả mừng rỡ về tâu với vua. Vua vui sướng bảo đám quần thần:
- Đây là Long quân cứu ta đây.
Rồi hối hả sai thợ rèn đúc ngựa sắt, kiếm sắt sai người đem lại đưa cho thằng bé làng Phù Đổng.
Sứ giả sắp tới nơi, người mẹ ở nhà lo lắm, chỉ sợ con nói xằng bậy thì vạ lây đến cả nhà.
Thằng bé cười ầm lên nói rằng:
- Mẹ cứ kiếm rượu thịt cho nhiều để con ăn uống còn việc đánh giặc mẹ khỏi phải lo.

Thằng bé từ đấy ăn mỗi ngày một lớn, cơm mẹ kiếm không đủ cho con, nên xóm giềng phải xúm vào kẻ đỡ tiền người cho thóc, người dâng rượu thịt, thế mà thằng bé ăn vẫn không đủ.

Khi giặc Ân kéo đến núi Châu Sơn thì sứ giả đem ngựa kiếm đến nhà giao cho thằng bé. Gặp sứ giả, nhận đủ đồ binh giáp, nó bỗng đứng lên vươn vai mạnh một cái, mình liền cao vọt hơn mười trượng, ngẩng mặt lên trời gầm vài mươi tiếng, rồi rút thanh trường kiếm khỏi vỏ, nhảy lên mình ngựa sắt, chân đạp vào mình ngựa, ngựa hét ra lửa mà phóng chạy như bay.

Phù Đổng trỏ gươm đi trước quan quân kéo theo sau, tiến sát đến trại giặc. Giặc bày trận dưới chân núi Châu Sơn, ngài xông vào trận đánh giết một hồi lâu, gãy mất cả kiếm, mới lấy tre mọc bên đường nhổ cả tảng mà quật vào đám giặc. Quân giặc tan nát tựa hồ đất lở ngói tan, tranh nhau lạy phục xuống đất xin hàng”.

Thằng bé làng Phù Đổng chính là lực lượng tối linh nung luyện bởi kinh nghiệm dĩ vãng của lịch sử. Long quân là tri thức để vận dụng sức mạnh tối linh kia.

Bằng ấy thứ đánh bạt hẳn cái “logique” tầm thường cho rằng một nước nhỏ đánh với một nước quá lớn thì khác chi chuyện châu chấu đá voi. Nhờ đó, lịch sử Việt đã lập nên những đại công mà văn chương bình dân ca tụng với vẻ ngạo nghễ đầy tự tin:

Nực cười châu chấu đá xe
Tưởng rằng chấu ngả ai ngờ xe nghiêng
Chim chích cắn cổ diều hâu
Gà con tha quạ biết đâu mà tìm

Có người hỏi quá khứ nhân sinh trên lịch sử làm sao diễn lại một lần nữa được? Quang Trung, Lê Lợi, Gia Long đã đi hẳn vào quá khứ không thể có Quang Trung, Lê Lợi, Gia Long nữa. Việc cũ xong, chúng ta nên hướng về phía trước mà tìm kiếm những điều mới. Lịch sử đã thành quá khứ làm sao chúng ta có thể dựa trên quá khứ để chỉ đạo tương lai?

Câu hỏi nêu lên một vấn đề trọng đại. Thời gian trên lịch sử khác hẳn với thời gian thường nói hôm nay ngày mai. Thời gian của lịch sử qua đi, ta có thể bảo rằng nó chưa thật sự quá khứ, và vị lai lịch sử, ta có thể bảo rằng vị lai ấy đã từng đến rồi vậy. Thời gian của lịch sử mang tính chất miên diên (dắt dây kéo dài) trong chớp mắt của biến hóa lịch sử đã cô đọng thành một đặc thù tính (sự ngưng đọng này xây dựng nên tinh thần sử và dân tộc tính). Nói cho dễ hiểu hơn, tỉ dụ: giáo sư giảng bài, những lời giảng của giờ trước ảnh hưởng đến lời giảng của giờ sau. Nếu coi giờ giảng trước là hoàn toàn quá khứ thì ta sẽ chẳng hiểu những lời giảng sau.

Thành Lục Niên gai liếc kiếm rùa thần
Bóng ngàn u thiên nhận dấn kinh luân

Vua Lê Lợi một bữa ngự thuyền rồng chơi trong hồ Tả Vọng, bỗng thấy một con rùa to lớn bơi trên mặt nước, ngài cầm thanh kiếm thần bắt được khi trước mà chỉ xuống, không ngờ bị con rùa ấy đớp lấy rồi lặn mất, vua Lê mới đổi hồ Tả Vọng bằng tên hồ Hoàn Kiếm nghĩa là trả kiếm trời.

Tích bắt được thanh gươm báu đến việc rùa thần đòi gươm báu lặn xuống hồ chính là một hình ảnh triết lý sử diễn tả sự liên hệ miên diên giữa quá khứ với vị lai trên thời gian của sử. Quá khứ vị lai là thanh thần kiếm, rùa thần là vận động lịch sử. Lê Lợi là anh hùng lịch sử. Do rùa thần mà quá khứ với vị lai cùng anh hùng sử xanh quấn quít nhau thành:

Một vòng không đáy đáy sinh người
Ngoảnh lại trông đi mấy việt khơi
Thường vậy vô danh văng vẳng
Mà nay hữu thực bời bời

Lịch sử giảng dạy cho chúng ta kinh nghiệm và sự nghiệp nhân sinh. Sự nghiệp bao giờ cũng bền bỉ lâu dài cho nên phàm đã thuộc sự kiện lịch sử thì tất phải là sự kiện có tính chất trì cửu nối liền quá khứ với hiện tại và vươn qua tương lai.

Nghiên cứu lịch sử tuyệt đối không chỉ nghiên cứu quá khứ của sự kiện mà thực là căn cứ vào quá khứ để hiểu hiện tại và tương lai đi theo một tinh thần lịch sử nhất quán.

Người nào đó đặt chân tại Cao Ly, quốc gia bị Nhật Bản đô hộ non trăm năm, những điều người ấy nhìn thấy không phải chỉ là Hàn Quốc ngày nay, còn cần nhìn thấy vết tích 100 năm đô hộ Nhật Bản nữa. Nếu không biết lịch sử 100 năm đô hộ kia tất sẽ không thể hiểu tường tận Hàn Quốc ngày nay. Mới non 100 năm đã ảnh hưởng đến thế huống chi cả chuỗi dài lịch sử mấy ngàn năm.

Nói gì xa xôi, một người nào đó ở bệnh viện chừng ba năm không liên lạc tiếp xúc với thế giới bên ngoài. Lúc ra, cầm tờ báo đọc mười việc thì có đến chín việc không hiểu. Chẳng phải vì đã quên mất văn tự, chính bởi tại đã cắt đứt với dòng lịch sử cho nên khi không rõ quá vãng ra sao đương nhiên cũng khó biết được hiện tại. Chứng tỏ rằng cái hiện tại bây giờ là một mặt của lịch sử, theo diễn biến của toàn bộ lịch sử triển khai tích lũy mà thành.

Lịch sử là sinh mệnh, sinh mệnh không thể nửa đường gián đoạn, nói sinh mệnh hôm nay chẳng dính dấp chi đến sinh mệnh hôm qua thì thật khó nghe. Sinh mệnh hôm nay chẳng qua chỉ là tầng bình diện của một đoạn thời gian được khai triển tích lũy từ một sinh mệnh quá vãng. Tỉ dụ đơn giản: giả thử không có biến động lịch sử 1954 chia đôi đất nước, chắc hẳn miền Nam không có bộ mặt như bây giờ, chắc hẳn còn cả triệu người chưa biết miền Nam là gì? Sinh mệnh dĩ vãng như vậy đã không hề qua đi, vì qua đi kể như là chết, nhưng sinh mệnh lại không thể chết, quá khứ, hiện tại tương lai sống mãi trong nó.

Tìm hiểu lịch sử xin hãy tìm hiểu qua ý nghĩa trên. Sách “Trung Dung” của Khổng Khâu có câu:

“Sở quá giả hóa, sở tồn giả thần”

Tất cả qua đi đều được biến hoá để bảo lưu lại một cái “Thần”.
Quá khứ lịch sử đều đã hóa, hóa đi để tạo thành hiện tại, đem cái thần đó cho hiện tại rồi lịch sử hôm nay đều cũng sẽ phải hóa đi để tạo thành tương lai, đem cái thần đó cho tương lai.

Đấy dòng nước băng băng chảy mãi
Chớp bể mưa nguồn nào có ngơi

Cái thần ấy là tinh thần lịch sử chảy như dòng nước còn mãi mãi như chớp bể mưa nguồn. Có tinh thần này thì mới hình thành lịch sử. Nếu quá khứ buột đi không tồn lưu thần cho hiện tại tức là quá khứ vô sinh mệnh, không mang ý nghĩa lịch sử và giá trị lịch sử. Tôn Thất Thuyết bỏ vua lập vua, tranh quyền tranh lợi, những hành động ấy làm gì có ý nghĩa và giá trị lịch sử. Nhưng Tôn Thất Thuyết nửa đêm nổ súng đánh Tây thất bại chạy sang Tầu hóa điên, hằng đêm uống rượu mài gươm chém đá lại là hành động có ý nghĩa và giá trị lịch sử vì cái “thần” muốn tuyết quốc sĩ.

Thẹn đất nước dưới chân giầy uế sú
Người Lâm Thao Bến Ngự luống tâm cơ
Mà bướm hồn, xuân nửa não lòng thơ
Để đàn nhạn Cô Tô đài thoi thóp

Giả thử chỉ có ngày hôm nay mà không có ngày mai thì cũng chẳng có luôn giá trị luôn cả ý nghĩa lịch sử. Hôm nay phải có ngày mai thì hôm nay mới là hôm nay của lịch sử. Ý nghĩa nhân sinh ở đấy, giá trị nhân sinh cũng ở đấy.

Lịch sử là cái gì từ quá khứ thẩm thấu vào hiện tại rồi trực đạt đến tương lai. Như A. Pazzi viết : “Trên khuôn mặt người Việt Nam có cả vết hằn lịch sử của họ. Các vết hằn ấy ở khóe môi, ở vừng trán, ở trong ánh mắt nụ cười, ở trên màu da và trong tiếng nói”. Thời gian lịch sử khác hẳn với một giây một khắc qua đi là qua dứt của thời gian vật lý.

Phần sinh mệnh nói đây không phải là sinh mệnh tự nhiên mà là sinh mệnh lịch sử, không phải là sinh mệnh vật chất mà là sinh mệnh tinh thần. A. Pazzi viết: “Khuôn mặt người Việt Nam là do quá trình gian khổ của dân tộc họ làm thành và sức quật cường lớn lao của dân tộc họ tạo nên. Cặp mắt họ biết quắc mắt nhìn giận dữ mà không tàn bạo, đôi môi họ biết mím chặt căm hờn mà không ác tâm”.

Một người cho dù có thọ lắm chẳng qua sống được 90 hay 100 tuổi. Đó chỉ là một sinh mệnh tự nhiên. Nhưng một quốc gia, một dân tộc có thể có đời sống sử xanh cả nhiều ngàn năm. Đó mới là sinh mệnh văn hóa, sinh mệnh tinh thần hay sinh mệnh lịch sử.

Văn hóa tinh thần, lịch sử, dân tộc, ba danh từ cùng chung một thực chất. Dân tộc không tồn tại tự nhiên vì tự nhiên chỉ có thể sinh dục loài người không thể sinh dục dân tộc. Người Việt Nam phải có một tâm linh Việt, một tinh thần Việt mới thành người Việt Nam được. Tâm linh và tinh thần ở đâu ra? Do văn hóa lịch sử dân tộc nung đúc thành, không thể tự nhiên mà có. Khả dĩ đưa ra một định nghĩa như sau: “Người tự nhiên dung hợp với văn hóa lịch sử mới xây dựng thành dân tộc. Vậy văn hóa, lịch sử, dân tộc tuy ba danh từ nhưng cùng chung một thực chất”.

[anbinh]

SỬ HỌC và TINH THẦN SỬ VIỆT (tt)


***

“Gươm mài đá, đá núi cũng mòn, voi uống nước, sông phải cạn.
Đánh một trận sạch không kinh ngạc, đánh hai trận tan tác chim muông
Cơn gió to trút sạch lá khô, tổ kiến hổng sụt toang đê cũ.
Thôi Tụ phải quì mà xin lỗi
Hoàng Phục tự trói để ra hàng.
Lạng Giang, Lạng Sơn thây chất đầy đường
Xương Giang Bình Than máu trôi đỏ nước”.

Mấy câu trong bài “Ngô Ngô đại cáo” nhưng cũng là tinh thần Sử Việt ngàn đời. Lịch sử các dân tộc trên thế giới. từ hồng hoang đến nay, có 4 loại tinh thần nguyên hình (prototype)::

a) Tinh thần hòa đồng (harmonieux
b) Tinh thần tu ẩn (ascétique)
c) Tinh thần anh hùng (héroique)
d) Tinh thần cứu thế (messiaque)

Tinh thần hòa đồng tìm thấy trong đạo Khổng, trong các nhân vật sử của Homère hay trong tâm hồn người theo thiên chúa giáo ở thời kỳ “gothique” quan niệm vũ trụ là một khối thái hòa, con người hãy tan biến vào khối tái hòa đó mà sống đừng cố gắng bắt vũ trụ chung quanh phải theo ý mình, cứu cánh là đi đến một thế giới thái hòa (harmonie du mande).

Tinh thần tu ẩn tìm thấy trong Ấn Độ giáo, trong triết lý Hy Lạp phái tân Plato (néo-platonicien), trong đạo Tiên của Lão Trang, quan niệm cuộc đời là sự lầm lạc, hãy tránh sự lầm lạc đó mà đưa ta tới cõi thanh thản huyền vi, hãy xuất thế diệt dục với không một tham vọng chấn chỉnh sửa đổi, cứu cánh là chối bỏ thế gian (renoncement au monde).

Tinh thần cứu thế tìm thấy trong giáo lý của Thiên Chúa giáo ở thời kỳ phát đoan, trong tư tưởng dân Slave (Nga quốc) và tinh hoa Hồi Giáo với cứu cánh muốn đem cho trái đất một trật tự siêu việt (ordre supérieur) hoặc phi phàm (divine).

Tinh thần anh hùng tìm thấy trong hình ảnh vị thần Prométhée của thần thoại Hy Lạp, kẻ ăn cắp lửa trời cho xuống nhân gian, trong thời La Mã đế quốc, trong đa số triết gia Đức hiện thời và cũng trong hai câu thơ của Lý Thường Kiệt:

Cớ sao giặc dám hoành hành
Rồi đây bay sẽ tan tành cho coi
(Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư)

quan niệm cõi đời là một cuộc trường kỳ đấu tranh, hãy đem sức ra để tồn tại.

Tinh thần sử Việt là tinh thần anh hùng đấu tranh bám chặt lấy đất nhưng không ngước nhìn lên trời như tinh thần cứu thế. Người Việt có thể tôn kính Khổng học nhưng nhất quyết không chấp nhận tinh thần hòa đồng với giống Hán, gọi người đàn bà Việt lấy Tầu là thằng Ngô con đĩ, người Việt có thể sùng bái và cúng tế Phật đạo, tôn trọng nhà tu hành nhưng luôn luôn bài bác cái chuyện đi ở chùa. Lý Công Uẩn ở chùa Ứng Tâm, hàng ngày đem oản lên cúng Phật, Uẩn thường khoét ruột ăn trước. Long thần thấy vậy báo mộng cho nhà sư trụ trì, nhà sư mắng Uẩn. Khi biết việc Long thần mách lẻo, Uẩn liền tới đánh vào cổ Long thần ba cẳng, viết trên lưng Long thần mấy chữ “Lưu đày đi ba ngàn dặm”. Long thần phải khóc xin nhà sư vận động với Uẩn mới yên.

Tích Lý Công Uẩn cho thấy cái giá trị con người lãnh đạo thế tục cao gấp bội thần thánh và tu hành. Đến ngay như vị đại cao tăng đời Lý là Từ Đạo Hạnh tu thành chính quả mà vẫn trở lại kiếp đời là vua Thần Tôn.

A. Pazzi viết: “Nếu người ta quay trở lại khởi điểm để thấy người Việt từ lúc vùng dậy ban đầu với những vũ khí thô sơ, những gậy tầm vông và giáo mác thì người ta sẽ hiểu rõ hơn nữa sức tiềm tàng nơi họ phi thường như thế nào. Những kẻ thù vốn tự hào là hùng mạnh nhất của dân tộc Việt không thể nhìn thấy điều ấy. Làm sao mà nhìn thấy được khi cái ý chí bất khuất của dân tộc Việt bắt nguồn từ trong lịch sử ngàn xưa, thấm sâu ở trong xương tủy, chan hòa trong máu huyết, bàng bạc trong niềm kiêu hãnh vô biên của một giống nòi không chịu sống trong tủi nhục, luôn luôn có sự gắn bó mãnh liệt vào mảnh đất quê hương, vào di sản của dân tộc, di sản đau thương mà rất kiêu hùng”.

Kiêu hùng như tiếng thơ sang sảng của Trần Quang Khải ngất ngưởng ngâm giữa bữa tiệc khao quân sau khi đã phá tan quân Mông Cổ:

Đoạt sáo Chương Dương độ
Cầm hồ Hàm Tử quan
Thái Bình nghi nỗ lực
Vạn cổ thử giang san

Văn hóa, lịch sử và dân tộc để được tồn tại đời đời phải đấu tranh trên hai mặt: vừa trì tục vừa biến hóa.

Nhất tại cầu kỳ biến
Nhất tại cầu kỳ cửu

Vừa nghe như có vẻ mâu thuẫn, đã biến hóa thì làm gì còn trì tục (tiếp nối gìn giữ) và ngược lại. Tự nhiên giới hơi đã biến thành nước tất thể hơi hoàn toàn tiêu diệt. Văn hóa sinh mệnh khác hẳn, trong trì tục có biến hóa, trong biến hóa có trì tục. Giảng lịch sử hay làm lịch sử phải nắm vững được quy luật “cầu biến cầu cửu” mới khỏi làm mất ý nghĩa lịch sử và tiêu diệt mệnh sử.

Năm 1921, phong trào vận động văn học, nhà sử học gọi bằng phong trào “Ngũ Tứ” (vì nó phát khởi nhằm ngày 4 tháng 5) do nhu cầu biến quá mạnh nên phong trào mới thành quá khích với những lời thống mạ lịch sử:

- Trung Quốc nhân hai ngàn năm nay toàn nô lệ tính.
- Đả đảo bọn Khổng học (Khổng gia điếm)
- Tội ác ở tên Khổng Tử
- Toàn ban Tây hóa (hãy Tây hóa suốt lượt)
(Sau này khi tình trạng bồng bột của huyết tính ngàn xuống, mọi người mới nhận thấy cái nộ khí ấy thật là điên, dấu hiệu của tuyệt vọng).

Việt Nam tuy cũng ở vào hoàn cảnh tương tự, hơn nữa Khổng học còn là thứ học vay mượn mà không có phong trào chối bỏ lịch sử điên đến như vậy. Người Việt không hề bị văn minh Tây phương nắm cổ mình dù rằng nó đã làm cho người Việt thất trận. Trước sau thằng Tây vẫn là giặc cướp nước sao lại Tây hóa làm gì? Học Tây có thể được nhưng Tây hóa tuyệt đối không. Cho nên tất cả phong trào do âm mưu của giặc muốn hóa nhất loạt đều bị xa lánh chửi rủa, ngoại trừ một số vong quốc nô hí hửng tham dự, rốt cuộc rồi cũng đi tới chỗ vui đấy bao nhiêu nhục bấy nhiêu.

Ngày Tây tưởng niệm hải quân đại tá Henri Rivière, bắt người Việt dự lễ, ngày ấy bài văn tế Rivière được sáng tác bí mật truyền tay nhau đọc: “Hỡi ôi! Ông ở bên Tây. Ông qua bảo hộ. Cái tóc ông quăn. Cái mũi ông lõ. Đít ông cưỡi lừa. Miệng ông huýt chó. Lưng ông mang súng lục liên. Chân ông đi giày có mỏ. Ông dẹp cờ Đen. Để yêu con đỏ. Ai ngờ. Nó bắt được ông. Nó chặt mất sỏ. Cái đầu ông đâu? Cái đít ông đó. Khốn khổ thân ông. Đéo mẹ cha nó. Nay tôi có. Cau một buồng. Xôi một chõ. Rượu một ve. Trứng một ổ. Vâng lời quan trên. Cúng ông một cỗ. Mời ông xơi cho. Ông ăn cho no. Ông nằm cho yên. Ô hô thượng hưởng”.

Tây là Tây, Việt là Việt. Tây tóc quăn, mũi lõ, miệng huýt chó, đi giày có mỏ. Việt vẫn giữ nếp cau một buồng, xôi một chõ. Rivière chắc không dễ dàng gì ăn được những thứ đó. Phải ngăn cách để khỏi bị đồng hóa để hoàn thành mặt đấu tranh gìn giữ lâu bền (cầu kỳ cửu). Tuy nhiên, không vì thế mà người Việt lãng quên mặt đấu tranh cầu biến. Đời sống Việt từ ngày mở nước là một thời gian dài tìm mọi cách hấp thụ cái hay, cái đẹp của người, tài trí hấp thụ tài tình đến độ thường hóa luôn của người làm của mình chứ không để mình hóa ra người. Chữ Hán là một điển hình thứ nhất, học Hán tự nhưng ta có lối đọc riêng và thường gọi là chữ Nho chứ không kêu bằng chữ Hán, rồi lại ghép chữ Hán để biến thành chữ Nôm. Thật là lý thú biết chừng nào khi một người Việt đọc bản “Chinh phụ ngâm” thấy bên trái là những dòng chữ Hán người Việt sáng tác:

Thiếp tâm tùy quân tự minh nguyệt
Quân tâm vạn lý thiên san tiễn
Trịch ly bôi hề vũ long tuyền
Hoành chinh sáo hề chỉ hổ huyệt

lại thấy bên phải là những dòng chữ Nôm, viết giống như chữ Hán nhưng người Hán không đọc được, do người đàn bà Việt dịch:

Lòng thiếp tựa bóng trăng theo dõi
Chàng sầu sa tìm cõi thiên san
Múa gươm rượu tiễn chưa tàn
Chỉ ngang ngọn giáo vào ngàn hang beo

Điển hình thứ hai là tiếng nói Việt Nam đã được La Mã hóa và phát triển thật mau, vất bỏ chữ Nôm không thương tiếc vì tính cách thiếu thuận lợi, không hợp với thời đại. Đọc “Tế Cấp bát điều” của Nguyễn Trường Tộ qua những đoạn:

“Nước ta thời ngoại thuộc và triều Tiền Lê về trước cũng ví như tuổi thành đồng; từ nhà Trần trở về trước, cũng như tuổi thiếu niên. Kịp đến ngày nay mới thật là lúc tuổi giàu sức mạnh, tức cái thời kỳ đại hành vi, đại hoạt động.

“ … Đến ngày nay mà còn có nhiều người không lãnh hội được cái thế sự biến thiên qua đời xưa và đời nay, mà lại cực lực ngợi khen đời thượng cổ cho rằng đời sau không theo kịp họ, làm gì cũng muốn trở về xưa. Bọn Tống Nho làm cho nước nhà lầm đường và trở thành ủy mị không thể chấn hưng được, cũng vì thế… ”

Các nước Đông phương tuy là thủy tổ của bách nghệ nhưng họ có tính đam mê an lạc, không thích canh cải. Vả ngày xưa họ cũng đã từng uy hành thiên hạ nên họ giàu lòng tự túc, nghĩ rằng thiên hạ không ai hơn mình. Một khi có ngoại địch thốt đến thì họ cho là nhân vật kỳ dị, trí xảo kỳ dị mà không biết rằng cơ xảo ngày nay của nó đều là những thừa thãi của Đông phương chúng ta ngày trước. Chúa Tạo Vật đã đem cái đó cho chúng ta trước mà chúng ta chưa dùng được một cách tận thiện, thì lại do chúng ta, sự chúng ta gây vạ cho họ mà đem trao cái đó cho họ. Họ nhận được cái thừa của ta thì cho là rất quí, ngày ngày trau dồi cho thật tinh xảo rồi trở lại đem bán cho chúng ta để kiếm lợi to. Nhưng đại phàm một vật đã phát triển đến chỗ cùng tột, thì phải trở. Cổ lai không có cái luật gì là bất khả phá. Không ngoài trăm năm nữa thì các nước Đông phương cũng sẽ dùng cái đó mà thắng họ… Người Tây phương là kẻ buôn trí xảo, nếu ta biết mua nó một cách khéo léo thì không lâu của họ sẽ chuyển thành của ta… Lấy trí lực của ta vốn có lại đem cái trí lực mua được nơi họ mà thêm vào. Trí xảo của họ sẽ cũ dần mà trí xảo của ta thì đổi mới. Đem hai trí địch một trí, lẽ nào không thắng?

Mới chỉ tiếp xúc với Tây phương một thời gian rất ngắn, Nguyễn Trường Tộ đã nhìn thấy nhu yếu cầu biến để tồn tại, ông đi trước cả Minh Trị, Duy Tân của Nhật Bản, trước cả đề nghị biến pháp của Khang Hữu Vi, Lương Khải Siêu.

Sau Nguyễn Trường Tộ là ông Nguyễn Lộ Trạch viết tập “Thời Vụ Sách” (1877) gửi đến triều đình, xin trích một đoạn:
“Lấy ta so đọ với chúng (Tây) thì thấy bên yếu bên mạnh rõ ràng như thế. Vậy bàn đến việc đóng tàu thủy thì tốn tiền nhiều quá, bàn đến việc chế súng đạn thì nói việc làm khó quá, nên tìm một phép lạ gì để sáng chế ra thì hơn. Đó cũng giống như chuyện sợ bữa sớm bữa tối phải thổi nấu lôi thôi mà muốn dùng cây cỏ để ăn cho khỏi đói. Nhưng nếu cây cỏ có thể ăn được no thì ruộng đất không bằng rừng hoang mà cày cấy cũng chẳng cần thiết nữa, tàu và súng nếu có thể dùng ảo thuật để chế tạo ra thì hình người gỗ có thể đâm chém, gươn Mạc Gia (?) cũng thành vô dụng. Vậy thì tàu và súng đã không thể dùng phép lạ gì để chế tạo ra được, mà lại không chịu dụng tâm để tìm hiểu nguyên do vì sao mà người ta làm được bền được tốt, nếu sau này có lúc ra đối địch ở chiến trường có lẽ ta sẽ xin chịu nhận mình là thua kém hay sao? Hay là rồi cũng theo lề lối cũ của ta mà chịu để cho xe chạy quáng cờ lướt xuống hay sao? Vả chăng cái mạnh của giặc là vì chúng nó nắm được phương pháp, cái yếu của ta chứa sẵn từ lâu rồi, nếu biết sửa chữa cái nếp yếu hèn đã lâu, cố gắng lo tìm phương pháp vươn lên thì biết đâu không nhân lúc thua này mà làm nên việc?”.

Qua tác phẩm của Nguyễn Trường Tộ, của Nguyễn Lộ Trạch và của đa số những danh nhân học sĩ Việt Nam khác, người ta thấy chung một điểm tinh thần văn hóa anh hùng đi tìm học và nghĩ với mục tiêu đem về cho mình một quyền lực nhưng không coi tư tưởng và học thuật như một động cơ giải phóng của đời sống (Seul l’homme de culture héroique envisage le science ou la pensée comme un facteur de puissance et non comme un facteur de libération).

Đấy cũng là cái lý khá vững để giải thích tại sao nhà Trần lại cướp ngôi nhà Lý rồi phát động phong trào tư tưởng Nho để đánh dẹp tư tưởng Phật đang hồi cực thịnh. Nhà Lý đổ vỡ nhanh chóng vì tinh thần tu ẩn (ascétique) muốn tràn lấn có thể làm tiêu mòn ý chí đấu tranh của dân tộc, tinh thần tu ẩn quá phổ biến đã xóa nhòa phong độ phá Tống bình Chiêm ngày trước.

Người Việt bao giờ cũng hãnh diện và hoài bão tinh thần truyền thống đấu tranh anh hùng.

Nam nhi tự hữu xung thiên chí
Hưu hướng Như Lai hành xé hành
(Tài trai có chí xông trời thẳm
Dẫm vết Như Lai uổng nhọc mình)

hơn là cái cảnh:

Chống gậy non cao rũ bụi đời
Nằm trong mộng huyễn ngắm mây trôi
Quạnh quẽ am mây, ai gõ cửa
Chuông chùa xa lắng dạ khôn nguôi

Để thay thế cho tinh thần tu ẩn ảnh hưởng quá mạnh của đời Lý, Nho phái mới cho đặt câu vè:

Tu đâu cho bằng tu nhà
Thờ Cha kình Mẹ mới là chân tu

Và câu ngạn ngữ: “Bụt trong nhà không thờ lại đi thờ Thích Ca ngoài đường”.

***

Trong quan niệm người Việt Nam thì sức mạnh của đất quan trọng hơn sức mạnh của máu, vấn đề thuần túy giống nòi không bằng vấn đề giang sơn gấm vóc. Đôi bàn chân Giao Chỉ còn hay mất không đáng quan tâm bằng bờ cõi bị xâm phạm. Mã Viện dựng cột đồng ở chỗ phân địa giới khắc sáu chữ: “Đồng trụ chiết Giao Chỉ diệt”, người Giao Chỉ đi qua chỗ ấy ai cũng bỏ vào chân cột đồng trụ một hòn đá, cho nên về sau chỗ ấy thành ra núi, đến bây giờ không biết cột ở chỗ nào? Cứ làm thế nào xua giặc ra khỏi bờ cõi đã, không bao giờ để cái đồng trụ phân địa giới đổ. Còn như vấn đề giòng giống máu huyết, trước cả Anh quốc từ mấy ngàn năm người Việt đã bằng lòng nhận làm dân Việt tất cả trẻ sinh trên đất Việt dù cha mẹ nó có thể vẫn giữ quốc tịch gốc, luật “jus soli” ưu tiên hơn luật “jus sanguinis”.

Có những thời kỳ người Tàu tranh đấu chống lại luật trên nhưng cũng chỉ dành được quyền cho đứa trẻ đầu lòng mang quốc tịch bố, từ đứa thứ hai là của Việt. Vào thời kỳ Nam Tiến, luật này được áp dụng chặt chẽ đối với người Tàu theo nhà Minh chống giống Mãn chạy sang nước ta được triều đình cho tham gia chính sách Nam Tiến. Tuy nhiên, không phải vì luật “jus soli” được coi trọng hơn luật “jus sanguinis” mà ý thức luân lý bảo vệ nòi giống không được đặt nặng.

A. Pazzi có nhận xét sau đây:

“Bài học lịch sử của dân tộc Việt là chuyện cô gái Mỵ Châu lấy người ngoài nước tên là Trọng Thủy mà cơ nghiệp nhà vua sụp đổ tan tành, đất nước bị sự lệ thuộc lâu dài. Có lẽ do những phản ứng sâu xa, do những kinh nghiệm lịch sử, người Việt vẫn khinh ghét rất đậm đà tất cả những phụ nữ lấy chồng nước ngoài, nhất là khi nước ngoài ấy thuộc về các dân tộc đã làm phương hại đến quyền lợi vật chất hay tinh thần của họ. Trong ngôn ngữ ngày xưa có câu thành ngữ “Thằng Ngô con đĩ” để chỉ người Tàu và các bà vợ Việt mặc dầu họ vẫn tiếp đón niềm nở văn hóa Trung Quốc và quí trọng nền văn hóa ấy.

Đối với lớp người lấy Pháp, họ vẫn quen gọi bằng tiếng Me Tây và bất cứ người nước nào đến xứ sở của họ và có vợ con như Mỹ chẳng hạn thì các người vợ sẽ đươc gọi bằng Me Mỹ.

Tiếng Me của họ là tiếng gọi rất đặc biệt ngụ ý chỉ trích, khinh miệt hết sức. Tất nhiên chỉ có những người đàn bà gọi là hư hỏng ở trong xã hội Việt Nam mới lấy chồng ở ngoài nước. Cũng có một số con nhà gọi là khá giả, có học nhiều năm ở trường hay du học ở nước ngoài, lấy chồng ngoại quốc và cho đó là dấu hiện văn minh, nhưng xét cho cùng lớp phụ nữ này vẫn bị đa số đồng bào của họ khinh miệt rõ rệt hoặc âm thầm vì họ xem như là mất gốc lạc nòi của một bọn người đã đứt cội rễ. Nếu ta đi sâu thêm một tí nữa thì ta có dịp thấy rõ rằng giữa những người đàn bà hạ lưu trụy lạc đi lấy chồng nước ngoài vẫn cảm thấy sự âm thầm tủi nhục, xót xa hơn là lớp phụ nữ có trình độ học vấn được sinh trưởng trong những gia đình gọi là tử tế. Tại sao những lớp người đàn bà cùng khốn bị đẩy vào thế lấy chồng nước ngoài vì kế mưu sinh lại có ý thức dân tộc hơn là những lớp tự gọi là có học. Điều này chỉ giải thích được như sau: lớp gọi là có học này đã bị văn hóa nước ngoài đầu độc làm cho mất hết ý niệm quốc gia dân tộc của những người Việt yêu nước. Tất nhiên lớp người đàn bà này không nhiều ở trong xã hội Việt Nam và hình như thế nào về sau họ cũng cảm thấy chán chường, xấu hổ hoặc là âm thầm hối hận về sự đi lấy chồng ngoài nước vốn đã bị dân tộc của họ xem như là sự phản bội, là sự đe dọa nhân cách”.

Thế nhưng, trong trường hợp để đổi lấy cái lợi thực tiễn cho công cuộc mở mang bờ cõi thì vua Anh Tôn nhà Trần sẵn sàng gả con gái yêu của mình là Huyền Trân công chúa cho Chế Mân để lấy hai Châu Ô, Châu Rí.

Tản Viên sơn thần xưa có một quyển sách ước, trong sách hoàn toàn để trắng không có viết gì cả. Qua tích thần thoại Tản Viên, tổ tiên ta muốn dạy bảo con cháu đời sau rằng:

“Mỗi hành động hãy bắt đầu bằng sự nhận thức những điều căn bản, những điều kiện riêng biệt của chính trị đương thời. Muốn được như vậy cần phải có một tinh thần thực tiễn sáng suốt đầy tin tưởng vào nghị lực phấn đấu của lịch sử, đừng để bị giam hãm trong huyền hoặc hay tình tự nông nổi của quần chúng”.
(L’action doit-être commencée par l’acceptation des conditions fondamentales de toute politique, des conditions propres à l’époque donnée. Il faudrait être capable de lucidité et de foi: croire à une volonté historique sans croire ni aux mythes ni aux foules. - Raymond Aron)

Sách ước để trắng có nghĩa là: “Lịch sử hoàn toàn tự tại bởi vì lịch sử không bao giờ đã định đoạt từ trước”.
(L’histoire est libre parce qu’elle n’est pas écrite d’avance).

Lịch sử phải được xây dựng theo điều kiện của thực tiễn chính trị, thực tiễn đấu tranh, lấy tùy thời và thời trung làm nguyên tắc.

Người Việt thường nói: “Thời nào theo kỷ cương ấy”, một câu thông tục mà đầy đủ ý nghĩa của triết lý sử học.

[anbinh]

QUỐC PH�NG


Ta phải giữ g�n cho cẩn thận, đừng để
cho ai lấy mất một ph�n n�i, một tấc
s�ng của đất nước.
(L� Th�nh T�n)

Nước M� Linh trăng thu c�n vằng vặc
S�ng Bạch Đằng s�ng vỗ thuyền cắc cắc
Non Chi Lăng gi� cuốn rừng cung đao
Đồng Đống Đa xương người phơi man m�c
Buổi S�t Th�t ch�m vai thề đầu mất
Ng�y b�nh Ng� nổi cờ kh�ng khuất tất
Khi Cần Vương nhổ mặt lũ gian h�ng
L�c Cứu quốc v�ng b�n lao uất uất
(Th�i Địch)

Bởi những điều kiện đặc th� của địa l�, của lịch sử, trọng t�m ch�nh trị Việt l� vấn đề quốc ph�ng, cho n�n văn minh cổ đại của Việt tộc mới l� văn minh trống đồng.

Trống đồng l� dấu hiệu của sự k�u gọi nh�n d�n, điều động ba qu�n th�c qu�n thu qu�n, trống cầm canh, trống ngũ li�n nhằm đưa sinh hoạt đo�n thể khu�n theo nhịp trống. Tiếng trống đồng vang l�n như tiếng sấm rền rĩ rung chuyển trời đất.

Gi�o sư Nguyễn Đăng Thục viết ngụ � triết học của trống đồng rằng: �V� trống đồng d�ng l�m trống trận, cụ thể h�a c�i � thức vật tổ thần b� tức l� � thức đo�n thể d�n tộc cho n�n tiếng trống đồng c�ng c� hiệu lực, uy linh đại diện cho tiếng n�i của đo�n thể m� sớm được thần h�a, phụng thờ như một vị thần linh, như l� � ch� tối cao to�n năng của quốc gia vậy. Nh�n d�n đ� dựng đền thờ hằng năm hương kh�i c�ng tế. Đến khi d�n tộc đ� quật cường bằng xương m�u của biết bao anh h�ng liệt nữ th� � thức tập thể quốc gia c�ng trở n�n uy linh để bảo vệ đất nước, nh� vua với quần thần l�nh đạo quốc gia c�ng phải đồng t�m nhất tr�, cho n�n thần Đồng Cổ tức thần Trống đồng đ� được gọi l�n l�m chứng cho lời thề trung th�nh với tổ quốc của quần thần một triều đại, v� thần Trống đồng cũng như thần Sấm S�t biểu thị � ch� to�n d�n c� uy lực chu diệt kẻ phản quốc, phản d�n tộc. V� thế m� nh�n d�n đ� chọn ng�y 4 th�ng 4 h�ng năm để cho quần thần uống m�u ăn thề, v� thần Trống đồng đ� đồng nhất ho�n to�n với thần Sấm hằng năm chỉ bắt đầu l�n tiếng v�o giao tiết cuối Xu�n sang Hạ b�o hiệu nh�n d�n n�ng nghiệp c� nước để c�y cấy�.

Quốc ph�ng đối với người Việt đ� th�nh ra một t�n gi�o. Tất cả những vị anh h�ng cứu nước diệt giặc bất kể thuộc đẳng cấp n�o, vua, quan hay d�n giả đều được lập miếu, lập đền thờ c�ng. Thờ c�ng anh h�ng (Culte des h�ros) m� Thomas Carlyle m�i đến 1922 mới đưa ra v� được thế giới nồng nhiệt t�n thưởng th� người Việt đ� thực h�nh từ l�c mới bắt đầu lập quốc. Kh�ng phải chỉ l�c sống đ�nh nhau với giặc, ngay cả l�c ở ng�i vị thần th�nh rồi vẫn c�n tiếp tục nhiệm vụ quốc ph�ng.

S�ch �Lĩnh Nam Ch�ch Qu�i� kể:

Khi nước Nam nội thuộc nh� Đường, Cao Biền sang l�m Đ� Hộ, muốn trấn yểm c�c nơi linh t�ch, bắt đứa con g�i 17, 18 tuổi chưa chồng cho ăn đồ hoa quả, mặc �o quần tề chỉnh, sang trọng đặt ngồi l�n ngai rồi r�nh khi cất nhắc ch�n tay, thốt nhi�n ch�m đi. Thường hay d�ng thuật ấy để trấn �p b�ch thần. Khi Biền d�ng mẹo ấy để trấn �p thần n�i Tản th� thần cưỡi ngựa trắng đứng tr�n đ�m m�y m� đi.

Cao Biền than rằng: �Linh kh� nước Nam c�n thịnh vượng lắm, kh�ng t�i n�o m� trừ được�.

Thời vua � T�n nh� Đường, Cao Biền được l�m Tiết Đ� Sứ b�n nước Nam tự xưng l� Cao Vương. Cao Biền th�ng hiểu thi�n văn địa l�, cho x�y một th�nh mới đặt t�n l� Đại La Th�nh. M� bắc th�nh ấy c� con s�ng tự s�ng Lư, chảy v�o ph�a t�y bắc rồi xuống ph�a nam, v�ng quanh La th�nh rồi lại đổ v�o S�ng C�i. Mỗi năm đến th�ng 6 m�a mưa nước s�ng tr�n l�n m�ng m�nh. C� lần Cao Biền ngồi thuyền chơi trong s�ng bỗng thấy một cụ gi� đầu bạc phơ phơ, r�u m�y trắng x�a, h�nh dung kỳ dị đang bơi tắm tr�n s�ng cười n�i vui vẻ. Biền lấy l�m lạ, hỏi t�n họ th� n�i l� họ T� t�n Lịch, hỏi chỗ ở th� n�i ở trong s�ng. N�i đoạn vỗ tay cười ầm l�n rồi tự nhi�n trời đất tối sầm, �ng cụ ấy biến mất. Cao Biền biết l� thần, nh�n thế gọi s�ng ấy l� s�ng T� Lịch.

Lại một buổi sớm, Cao Biền đứng ở cửa đ�ng nam La th�nh tr�ng ra s�ng T� Lịch thấy trong s�ng nổi cơn gi� to, s�ng đ�nh cuồn cuộn, m�y k�o m� mịt rồi c� một người dị dạng mặc �o v�ng, đầu đội mũ đỏ, tay cầm hốt v�ng c� b�ng thấp tho�ng như m�y phủ, m�i đến l�c mặt trời gần cao ba trượng m� chưa tan. Cao Biền lấy l�m lạ, muốn d�ng thuật trấn �p, b�n đem v�ng bạc đồng sắt chọn huyệt m� ch�n xuống c�ng với l� b�a yểm. Đ�m ấy, mưa gi� sấm s�t ầm ầm, c� tiếng quỉ thần h� h�t qu�t th�o kinh thi�n động địa. Một l�t sau b�a yểm c�ng v�ng bạc đồng sắt đều bị s�t đ�nh bật tung l�n tan ra như gi� rồi bay tản v�o trong kh�ng mất cả.

Cao Biền sợ h�i than rằng: �Ở xứ n�y c� thần thi�ng như thế, ta n�n về T�u chớ ở đ�y l�u tất c� ng�y mang họa�.

******

Tục truyền sau khi H�ng Vương nhờ Ph� Đổng Thi�n Vương dẹp xong giặc �n, nước nh� th�i b�nh rồi, vua mới t�nh chuyện truyền ng�i cho con, b�n hội hai chục người con lại m� ph�n rằng: �Ta muốn truyền ng�i cho đứa con n�o t�m được vật phẩm c�ng ti�n tổ qu� b�u nhất�.

C�c c�ng tử người n�o cũng lo đi t�m sơn hảo hải vị bằng c�ch v�o s�u trong rừng săn bắn hoặc m� dưới đ�y biển khơi. Duy người con thứ ch�n t�n l� Lang Li�u ng�y đ�m thao thức ăn ngủ kh�ng y�n v� chưa biết lấy g� d�ng l�n vua cha.

Gần đến kỳ hạn bỗng c� thần đến b�o mộng cho Lang Li�u bảo rằng: �Trong trời đất kh�ng c� vật g� qu� hơn gạo, v� gạo l� của nu�i d�n, ng�y ng�y con người ăn m�i m� kh�ng thấy ch�n. Nếu lấy gạo nếp nấu l�n g�i th�nh h�nh tr�n tượng trưng cho v�m trời, đồng thời cũng g�i th�nh h�nh vu�ng tượng trưng cho đất�.

Lang Li�u tỉnh dậy mừng rỡ l�m theo lời thần dậy, đem lựa hột gạo nếp n�o trắng tinh vo đi cho sạch, d�ng l� xanh g�i th�nh h�nh vu�ng đặt vị ngon v�o giữa đem nấu ch�n đặt t�n l� b�nh chưng. Lại lấy gạo nếp đồ x�i, gi� cho nhuyễn nặn th�nh h�nh tr�n gọi l� b�nh d�y.

Tới kỳ hạn, c�c con tề tựu tr�nh l�n vua cha c�c loại b�u vật, chỉ c� Lang Li�u đem b�nh tr�n, b�nh vu�ng l�n d�ng vua. H�ng Vương lấy l�m lạ mới hỏi Lang Li�u tại sao lại coi hai loại b�nh bằng gạo đ� l� b�u vật?

Lang Li�u kể hết tự sự. Vua nếm b�nh thấy ngon v� c�ng, chấm cho Lang Li�u được giải nhất rồi truyền ng�i cho.

Truyền kỳ tr�n đ�y cho biết, sau khi định cương thổ (ph� giặc �n x�m lăng) th� kế hoạch x�y dựng văn h�a, n�ng nghiệp v� kinh tế n�ng nghiệp được �p dụng, vấn đề quốc ph�ng cũng phải dựa tr�n những nguy�n tắc mới, tổ chức quốc ph�ng qua định cư l�ng x� canh t�c chứ kh�ng c�n ở t�nh trạng nửa du mục du liệp, nửa n�ng canh như trước kia nữa. Việc x�y dựng văn h�a v� kinh tế n�ng nghiệp m�i đến đời L� mới ho�n chỉnh, mới th�nh Nam quốc sơn h�.

Paul Mus trong cuốn �Sociologie d�une guerre� viết: �Nhờ sức mạnh b�m chặt lấy đất, nhờ lối tổ chức l�ng x� m� gần một ng�n năm Bắc thuộc, d�n tộc Việt Nam chẳng những đ� kh�ng bị ti�u m�n tr�i lại, c�n lợi dụng được văn h�a Trung Hoa để sống mạnh hơn l�n�.

Cũng theo lời Paul Mus: �Cho tới ng�y chế độ thực d�n Ph�p, qu�n đội Ph�p cũng bị ch�nh sức mạnh thần b� đ� đ�nh bại�

Mỗi l�ng l� một đơn vị chiến đấu c� thể tự t�c tr�n mọi mặt, kinh tế, vũ trang v� văn h�a.

Đ� hộ Tần v� đ� hộ Ph�p xưa v� nay đều đ� chỉ đặt được uy quyền của họ tr�n một v�i trung t�m tỉnh thị nhưng năng lực quốc ph�ng chủ yếu vẫn kh�ng hề bị ti�u diệt, v� n� tiềm ẩn v�o trong tổ chức l�ng x� v�y bọc bởi lũy tre xanh ngắt rải r�c trong đồng ruộng m�ng m�nh, ngun ng�t cả ng�n c�y số khắp giang sơn đất nước, l�ng nọ tiếp l�ng kia, th�n x�m đan v�o nhau ngoằn ngo�o chằng chịt những bờ ruộng, những con đường đắp. Một kẻ lạ n�o đến đ� l� bị nh�n bằng con mắt nghi ngờ, nếu l� một ngoại nh�n chắc chắn kh�ng bao giờ được chứa chấp.

*****

Gần như to�n bộ lịch sử Việt đ�c kết v�o vấn đề đối ph� với phương bắc. Bởi vậy n�i đến quốc ph�ng của nước ta tất phải đề cập Trung Quốc (m� người Việt gọi bằng danh từ n�m na miệt thị l� nước T�u) để nghi�n cứu so s�nh.

Từ rất sớm, d�n tộc Trung Quốc đ� dựng nước tr�n n�ng nghiệp v� to�n thiện một nền văn h�a n�ng nghiệp. N�ng nghiệp l�n ph�a Bắc đến một ranh giới buộc phải ngừng lại v� qu� nửa kh� hậu rất lạnh, kh�ng c� mưa, chỉ c� sa mạc v� những c�nh đồng cỏ, chẳng c�ch g� ph�t triển được n�ng nghiệp th�nh thử to�n v�ng cực bắc Trung Quốc tạo th�nh một bi�n cương giữa hai nền kinh tế du mục v� n�ng nghiệp lu�n lu�n c� sự cướp b�c.

Đời Tần Thủy Ho�ng đ� phải cho x�y Vạn L� trường th�nh để l�m ph�ng tuyến chống giữ. Vũ trang của d�n tộc du mục lấy kỵ binh l�m chủ, lo�i ngựa chịu r�t ưa v�ng kh�, cứ cuối m�a thu đến, l�ng ngựa mọc d�i, sức lực sung m�n. C�n kỵ binh d�ng chất dẻo chế th�nh d�y cung, trời trở lạnh chất dẻo cứng lại bắn t�n rất xa. Cũng v�o giữa l�c n�y th� lương thực d�n tộc du mục đ� cạn. Trong khi d�n tộc n�ng nghiệp gặt h�i vừa xong đem th�c về cất v�o kho, chọn gạo tốt m� ủ men nấu rượu khiến cho d�n tộc du mục th�m rỏ r�i, liền tập trung qu�n đội chọn một kh�u yếu nhất của ph�ng tuyến Vạn L� trường th�nh m� �o ạt tấn c�ng cướp lương thực v� t�n ph�, sức mạnh như một cơn cuồng phong. Đường xa x�i diệu vợi, đợi l�c viện binh tới nơi th� giặc đ� cao chạy xa bay. Vạn L� trường th�nh trở n�n v� dụng. Trung Quốc phải chuyển đổi thế thủ sang thế c�ng, huấn luyện một đạo qu�n viễn chinh cơ động t�m chủ lực đối phương m� đ�nh trước, gọi l� ch�nh s�ch quốc ph�ng �Nhất lao vĩnh dật� (Một lần kh� nhọc để được y�n ổn l�u d�i). Ch�nh s�ch n�y chỉ c� hiệu lực một thời gian v� n� lại gặp kh� khăn, thứ nhất đại qu�n viễn chinh, sự vận chuyển lương thực hết sức nan giải, d�n du mục xuống miền nam chỉ cần người ngựa cung t�n đi đ�u cướp lương ăn đấy; đại qu�n viễn chinh kh�ng được hưởng lợi thế đ� cho n�n mỗi lần mở cửa quan xuất k�ch (khai t�i xuất k�ch) l� phải t�nh l�m sau thắng mau; thứ hai d�n tộc du mục liền t�m mọi c�ch để kh�ng cho đại qu�n viễn chinh thắng mau, họ r�t v�o v�ng sa mạc hoang vu, bảo to�n chủ lực đợi khi đại qu�n Trung Quốc triệt tho�i lại tr�n xuống. Muốn nhất lao vĩnh dật kh�ng thể kh�ng tiến th�m một bước nữa l� tuyệt mạc c�ng truy (đuổi đến c�ng tận của sa mạc) triệt để thực h�nh ti�u diệt chiến lược. Nhưng đ�u phải dễ d�ng, nhiều lần cả mấy vạn qu�n thọc s�u v�o v�ng thảo sục sạo m� kh�ng kiếm thấy một t�n địch. R�t cuộc vẫn phải trở về kiện to�n chiến lược ph�ng thủ.

Vấn đề phương bắc của Việt Nam ngược hẳn lại vấn đề phương bắc của T�u. T�u tr�n xuống nước ta dễ th�ch ứng với phong thổ hơn cho n�n lu�n lu�n d�ng mưu toan đặt ch�nh s�ch đ� hộ l�u d�i m� đồng h�a mở mang bờ c�i về ph�a nam.

D�n tộc Việt muốn tồn tại kh�ng thể �p dụng ch�nh s�ch v� chiến lược như c�c d�n tộc du mục miền bắc Trung Quốc. Nước ta kh�ng c� sa mạc, kh�ng c� đồng cỏ, kh�ng c� kh� hậu r�t cắt da để luyện t�n nu�i ngựa. Tạo kh� khăn cho x�m lược T�u tr� năng văn h�a cần hơn sức mạnh vũ lực. Trước hết l� nhu yếu cầu biến, nhanh ch�ng chuyển từ t�nh trạng nửa du mục du liệp, nửa n�ng nghiệp sang hẳn n�ng nghiệp với một nền tảng văn h�a n�ng nghiệp vững chắc, học c�i hay của kẻ địch phương bắc để l�m vũ kh� m� chống lại n�, rồi lại d�ng thứ vũ kh� đ� m� mở mang bờ c�i xuống phương nam. Kinh tế n�ng nghiệp l�m kinh tế quốc ph�ng, tổ chức l�ng x� l�m mu�n v�n th�nh lũy, văn h�a n�ng nghiệp l�m văn h�a d�n tộc, quốc lực đời n�y qua đời kh�c l� v�ng n�ng th�n rộng lớn. Đền thờ quan th�i th� Nh�m Di�n, người đ� đem văn h�a c�ng kỹ thuật n�ng nghiệp sang truyền cho d�n c�c quận Giao Chỉ, quận Cửu Ch�n v� quận Nhật Nam l� chứng t�ch của thời kỳ biến h�a d�i của sử Việt m� s�ch vở thường quen gọi l� thời kỳ Bắc thuộc k�o từ năm 111 trước T�y lịch đến năm 931 sau T�y lịch chia l�m ba thời kỳ c�ch nhau bởi nhiều cuộc nổi dậy của b� Trưng, b� Triệu v� c�c �ng L� Nam Đế, Triệu Quang Phục, Bố C�i Đại Vương, cha con nh� Kh�c, Ng� Quyền thảy đều l� những vị anh h�ng cứu quốc tiền phong của sử Việt. Nhưng, bấy giờ Việt Nam chưa ho�n to�n ch�nh bị một nền thống nhứt ch�nh trị n�n sự nổi dậy lẻ tẻ dễ bị quan qu�n T�u dẹp tan. Xem như vụ xảy ra ở đời Tiền L� th� đủ r�. Chỉ v� chia rẽ m� L� Phật Tử đ�nh �p Triệu Việt Vương để rồi lại xin h�ng Trung Quốc, mở v�o thời kỳ Bắc thuộc lần thứ ba. Với binh lực lẻ tẻ nổi dậy từng địa phương tất nhi�n kh�ng thể đương đầu bằng một cuộc chiến tranh qui m� với T�u được.

Tuy nhi�n, những cuộc nổi dậy đ� gặt h�i kh� nhiều kinh nghiệm chiến đấu cho hậu thế, đồng thời khởi sự x�y dựng tinh thần y�u nước th�nh một t�n gi�o anh h�ng bằng đền thờ hai b� Trưng, đền thờ b� Triệu Ẩu, đền thờ vua L� Nam Đế, đền thờ Dạ Trạch Vương v.v�

Phải đến đời Vạn Thắng Vương Đinh Bộ Lĩnh dẹp loạn thập nhị sứ qu�n nước Việt mới thống nhất, c� một binh lực khả dĩ tiến h�nh chiến tranh, tiến sang thời đại một quốc gia tự chủ.

Cờ b�ng lau dập d�u đầy non nước
�nh huy ho�ng rực rỡ khắp đ�ng t�y
Đường vua Đinh đ� bước
Nghiệp vua Đinh c�n đ�y
Hang Luồn, giốc Sỏi mấy ghềnh M�y
Giặc Tống qu�n Hầu n�p m�ng v�y
S�ng Ho�ng Long dạt d�o s�ng vỗ
Động Hoa Lư rầm rập b�o bay
Phục lại ng�n năm giờ ph�t ấy

Theo sử ch�p th� đ�nh dẹp xong loạn Thập Nhị Sứ Qu�n, Đinh Bộ Lĩnh l�n ng�i ho�ng đế đ�ng đ� ở Hoa Lư, cho x�y cung điện, chế triều nghi, định phẩm h�m c�c quan văn v�. Việc quan trọng nhất l� kiến tạo binh lực, giao chức thống s�y cho L� Ho�n phong l�m Thập đạo tướng qu�n.

Năm 981, binh lực đảm nhiệm sứ mạng quốc ph�ng lần đầu, đ�nh nhau với qu�n x�m lăng phương bắc dưới triều Tống tr�n hai mặt thủy bộ, thủy ở Bạch Đằng Giang, bộ ở Chi Lăng (Lạng Sơn). Tướng T�u l� Hầu Nh�n Bảo v� T�n To�n Hưng đại bại ở Chi Lặng bị qu�n ta ch�m chết. Mặt trận Bạch Đằng nghe tin thua quay đầu chạy.

Từ đấy m� đi, cuộc chiến giữa ta với phương Bắc kh�ng c�n mang t�nh c�ch nổi dậy vũ trang quận huyện m� l� cuộc chiến giữa hai binh lực của hai quốc gia.

Phương bắc như vậy, phương nam sự thắng lợi của ta cũng chẳng k�m phần huy ho�ng. L� Ho�n ph� xong qu�n Tống rồi liền đặt vấn đề bang giao với Chi�m Th�nh ở phương nam. Trước kia, Chi�m Thanh thường đem qu�n sang cướp ph�, giết hại d�n ta nhiều lắm, ta căm giận m� kh�ng l�m g� được bao giờ cũng phải nhờ qu�n T�u đi đ�nh dẹp. Nay t�nh thế đ� đổi kh�c. L� Ho�n cho sứ giả l� Từ Mục v� Ng� Tử Cảnh qua b�n Chi�m Th�nh. Vua quan Chi�m Th�nh khước từ quan hệ bang giao mới với Việt Nam, bắt giam hai sứ giả. L� Ho�n mang binh đi đ�nh giết được tướng Chi�m Th�nh l� Từ My Thuế, cướp nhiều ch�u b�u, v�ng bạc mang về c�ng với 100 cung nữ Chi�m.

Binh lực dưới sự l�nh đạo của Thập Đạo tướng qu�n L� Ho�n nay l� vua Đại H�nh mang lại thắng lợi rực rỡ. Phương bắc L� Ho�n kh�ng chỉ �p dụng ch�nh s�ch thủ, �ng c�n nhiều lần mưu toan tấn c�ng ngược l�n, đem chiến thuyền v�o trấn Như Hồng đ�nh ph�, thả d�n ven biển tr�n v�o nội địa Trung Quốc khiến cho vua quan Trung Quốc nể sợ để tiến l�n ch�nh s�ch ngoại giao b�nh đẳng với T�u, x�a bỏ hẳn vết t�ch của một ng�n năm Bắc thuộc. Mỗi lần tiếp sứ giả T�u, �ng L� Ho�n thường ngồi tr�n m�nh ngựa m� thi lễ, rồi c�ng dong cương với sứ giả m� tiến bước. Để uy hiếp tinh thần sứ giả T�u, nh� vua ưa dắt hai con cọp đến chầu cuộc đ�m ph�n. Binh lực Việt ph�t triển mau lẹ đến nỗi v�o đời L� Th�i T�n, nh� Tống đ� c� l�c nhờ binh lực Việt đ�nh dẹp hộ giặc N�ng hay sang quấy nhiễu Quảng Đ�ng, Quảng T�y.

Năm 1044, vua Th�i T�n nh� L� ngự gi� đi đ�nh Chi�m Th�nh về tội Chi�m Th�nh kh�ng chịu th�ng sứ v� cứ quấy nhiễu ở v�ng duy�n hải. Đ�nh trận n�o thắng trận ấy, tướng l�nh Chi�m Th�nh nổi loạn ch�m đầu quốc vương l� Xạ Đẩu để xin h�ng. L� Th�i T�n tiến binh v�o quốc đ� Chi�m Th�nh l� Phật Thệ (thuộc huyện Hương Thủy tỉnh Thừa Thi�n b�y giờ) bắt vương phi l� n�ng Mế Hệ v� c�c cung nữ đem về.

Năm 1075, l�c Vương An Thạch ở chức tể tướng Tống triều, c� quan T�u t�n Lưu Gi trấn nhiệm v�ng bi�n cương Hoa Việt c� � muốn g�y sự để t�m cớ x�m lăng n�n hạ lệnh cấm d�n kh�ng cho bu�n b�n với người Việt, lại c�n bắt bớ nhiều thuyền b� h�ng h�a của d�n Giao Ch�u. Triều đ�nh nh� L� thấy sự t�nh như thế mới viết thư sang hỏi Tống triều th� Tống triều lờ đi. Vua L� Nh�n T�n mới sai L� Thường Kiệt v� T�n Đản đem 10 vạn binh chia ra hai đường thủy bộ sang đ�nh nh� Tống chiếm lu�n một hơi ba ch�u lớn của T�u l� Ch�u Ung, Ch�u Li�m, Ch�u Kh�m, giết nhiều qu�n tướng nh� Tống. Triều đ�nh Tống sai Qu�ch Qu� cử đại binh mật hội với Chi�m Th�nh hai mặt gi�p c�ng đ�nh chiếm nước Nam. Qu�n T�u gi�p chiến với qu�n L� Thường Kiệt ở s�ng Như Nguyệt. Hai b�n giằng co, trận đ�nh k�o d�i s�u bảy th�ng r�ng, qu�n Tống chết qu� nửa đ�nh r�t về.

Nam quốc sơn h� Nam đế cư
Tiệt nhi�n định phận tại thi�n thư
Như h� nghịch lỗ lai x�m phạm
Nhữ đẳng h�nh khan thủ bại hư

Bốn c�u thơ của L� Thường Kiệt được phổ biến trong d�n ch�ng, c� thể gọi đ�y l� bản quốc ca đầu ti�n của Việt Nam.

Nh� Tống v� nh� L� nối lại bang giao. L� Nh�n T�n đuổi người T�u về nước v� cho th�ch v�o tr�n, con trai từ 15 tuổi th� th�ch ba chữ Thi�n Tử binh, 20 tuổi th�ch ba chữ Đầu Nam Triều, con g�i th�ch hai chữ Quan kh�ch.
Đời nh� Trần, v�ng bắc Trung Quốc bị đặt dưới thống trị M�ng Cổ, đe dọa x�m lăng c�n nặng hơn trước, nước Chi�m Th�nh đ� chịu uy sang tiến cống nhưng vẫn chưa từ bỏ ch�nh s�ch cướp ph� n�n việc kiện to�n binh lực c�ng cần thiết, nh�n lực trong nước đều bị động vi�n để tham gia chiến đấu v� học tập qu�n sự, th�nh thử khi chiến tranh với M�ng Cổ, nước Việt Nam nhỏ b� đ� c� một binh lực to t�t đến 20 vạn người.

Năm 1257, tướng M�ng Cổ trấn giữ V�n Nam l� Wouleanggotai (Ngột Lương Hợp Thai) cho người sang bảo vua Trần Th�i T�n về thần phục. Th�i T�n thấy t�n M�ng Cổ c� th�i độ hỗn l�o cho bắt giam lại rồi cử Trần Quốc Tuấn đem binh l�n ph�ng bị ph�a Bắc. Ngột Lương Hợp Thai ồ ạt từ V�n Nam k�o sang địa phận nước ta, đi theo đường s�ng Thao đ�nh thẳng v�o Thăng Long. Ban đầu, để tr�nh nhuệ kh� của giặc, Trần Quốc Tuấn lui về Sơn T�y đợi cho qu�n M�ng Cổ mệt mỏi mới tiến binh đ�nh trận Đ�ng Bộ Đầu, M�ng Cổ thua chạy. Thấy việc chinh chiến ở đ�y chưa lợi n�n M�ng Cổ lui binh. Khi dứt nốt khu vực Nam Tống, mặc dầu Trần triều chịu đi sứ v� triều cống nhưng M�ng Cổ, phần muốn trả th� cũ, phần muốn ph�t triển đế quốc về phương Nam n�n lại t�m c�ch g�y sự, gửi lễ bộ thượng thư l� S�i Thung qua nước ta để hạch hỏi vụ vua Trần Nh�n T�n l�n ng�i m� kh�ng xin ph�p Nguy�n triều v� đ�i đ�ch th�n vua Trần Nh�n T�n phải sang bệ kiến Nguy�n Th�i Tổ.

Năm 1282, Nguy�n Chủ xuống chiếu lập T�a Tuy�n Phủ đặt hệ thống li�u thuộc đưa sang đ�i cai trị nước Nam. Tuy�n Phủ Ti sang đến nơi bị Trần Nh�n T�n kh�ng nhận lời đuổi về T�u.

Năm 1284, chiến tranh Nguy�n Việt b�ng nổ chia l�m hai đợt. Đợt thứ nhất do con trai Nguy�n Chủ l� Tho�t Hoan c�ng với c�c tướng Toa Đ�, � M� Nhi mang một l�c sang nửa triệu qu�n, thế lực lượng mạnh như chẻ tre, tiến binh như cuộn đất. Vua nh� Trần phải chạy v�o m�i Thanh H�a tiếp tục kh�ng chiến khắp nơi. Ba th�ng sau, qu�n ta tổng phản c�ng đại thắng tại H�m Tử Quan rồi Chương Dương Độ, rồi T�y Kiết, rồi Vạn Kiếp. Toa Đ� tử trận. � M� Nhi trốn về T�u, Tho�t Hoan kh�ng c�n hồn v�a n�o nữa cũng bỏ chạy. T�nh ra cuộc chiến k�o d�i 6 th�ng kể từ th�ng chạp năm Gi�p Th�n (1284) đến th�ng 6 năm Ất Dậu (1285). Qu�n d�n nước Nam đuổi sạch 50 vạn h�ng binh M�ng Cổ ra khỏi bờ c�i. Tho�t Hoan khi mới sang uy thế h�ng dũng bao nhi�u l�c chạy về tan t�c bấy nhi�u.

M�a xu�n năm Đinh Hợi (1287), Nguy�n Chủ lại cử Tho�t Hoan l�m Đại nguy�n s�y đem hơn 30 vạn qu�n thủy bộ rầm rộ k�o sang đ�nh nước Nam. Triều đ�nh nước ta rời Thăng Long ẩn v�o Thanh H�a lần nữa. Đợi cho nhuệ kh� của giặc s�t giảm bấy giờ mới v�y đ�nh khắp nơi. Tướng Trần Kh�nh Dư cắt đứt đường lương địch trong trận V�n Đồn khiến cho qu�n Nguy�n ở Vạn Kiếp mất tinh thần chiến đấu, Tho�t Hoan vốn l� con chim một lần bị t�n n�n lo sợ muốn bỏ về cho rảnh. Trần Hưng Đạo đo�n biết � giặc, sai người l�n thượng lưu s�ng Bạch Đằng d�ng c�y tre v�t nhọn đ�ng cọc giữa d�ng s�ng rồi sau ba bốn mặt tiến đ�nh, chiến thuyền của � M� Nhi mắc cạn đắm vỡ mất cả, qu�n Nguy�n chết như rạ, c�c tướng giặc l� � M� Nhi, Ph�n Tiếp, T�ch Lệ, Cơ Ngọc đều bị Trần Hưng Đạo bắt sạch. Tho�t Hoan nghe tin thủy qu�n tan vỡ, hồn v�a l�n m�y cố sức mở đường m�u m� chạy.

[anbinh]

QUỐC PH�NG (tt)

Xa gi� Thượng ho�ng v� Trần Nh�n T�n trở lại kinh sư, khi đến Long Hưng, tiếp nhận lễ hiến ph� của bọn � M� Nhi qu� d�ng ấn ngọc. Vua Trần Th�nh T�n c� l�m hai c�u thơ kỷ niệm:

X� tắc lưỡng hồi lao thạch m�
Sơn h� thi�n cổ điện kim �u

A. Pazzi viết: �Nếu người ta nghĩ đến giặc M�ng Cổ v� c�i đế quốc m�nh m�ng chừng n�o, c� lẽ người ta mới thấy được sức chiến đấu lạ l�ng của người Việt Nam. Người ta c� thể nhận định một c�h r� r�ng v� dứt kho�t rằng chỉ m�nh d�n tộc Việt Nam duy nhất tr�n địa cầu n�y đ� đ�nh bại qu�n M�ng Cổ. Đ� l� đo�n qu�n x�m lược lớn lao, đ� đặt Trung Hoa dưới �ch thống trị bạo t�n, đ� chiếm T�y Hạ, T�y B� Lợi �, cai trị Trung �u, uy hiếp �o Đức� vậy m� đo�n qu�n b�ch thắng của họ khi v�o Việt Nam đ� bị đ�nh cho thảm bại tiếp liền ba lần�.

Ng�y 20 th�ng 8 năm Canh T� (1300) Hưng Đạo Vương Trần Quốc Tuấn bệnh nặng sắp mất, vua Trần Anh T�n đến thăm, hỏi rằng:

- Thượng phụ một mai khuất n�i, phỏng c� qu�n Bắc lại sang th� l�m thế n�o?

Hưng Đạo Vương t�u rằng:

- �Nước ta thủa xưa Triệu V� Vương dựng nghiệp, H�n đế đem binh đến đ�nh. V� Vương sai d�n đốt sạch đồng �ng kh�ng để lương thảo cho giặc chiếm được rồi đem đại qu�n sang ch�u Kh�m, ch�u Li�m d�ng đoản binh m� đ�nh được, đ� l� một thời. Đến đời Đinh L�, nhiều người hiền lương gi�p đỡ, bấy giờ nước Nam đang cường, vua t�i đồng l�ng, bụng d�n phấn khởi, m� b�n T�u đang l�c họ suy nhược cho n�n ta đắp th�nh B�nh Lỗ ph� được qu�n Tống, đ� l� một thời. Đến đời nh� L� qu�n Tống sang x�m, L� đế sai L� Thường Kiệt đ�nh mặt Kh�m Li�m dồn đến Mai Lĩnh, qu�n h�ng tướng dũng đ� l� c� thế đ�nh được. Kế đến bản triều giặc Nguy�n k�o đến v�y bọc bốn mặt, may được vua t�i đồng l�ng, anh em h�a mục, cả nước đấu sức lại m� đ�nh mới bắt được tướng kia, cũng l� l�ng trời gi�p ta mới được thế. Đại để, kẻ kia cậy c� tr�ng trận m� ta th� cậy c� đoản binh, lấy đoản chống nhau với tr�ng, ph�p d�ng binh thường vẫn phải thế. C�n như khi n�o qu�n giặc k�o đến ầm ầm như gi�, như lửa thứ ấy lại dễ chống. Nếu c� d�ng c�ch dần d� như tầm ăn l�, thong thả m� kh�ng ham của d�n, kh�ng cần lấy m�u, việc thế ấy mới kh� trị th� ta n�n k�n tướng giỏi liệu xem quyền biến v� như đ�nh cờ phải t�y cơ m� ứng biến, d�ng binh phải đồng l�ng như cha con một nh� th� mới c� thể đ�nh được. C�ch ấy cốt phải tự l�c, b�nh th� khoan sức cho d�n, để l�m kế s�u rễ bền gốc, đ� l� c�i thuật giữ nước hay hơn cả�.

Giặc Nguy�n ba lần thua trận kh�ng c�n d�m c� � d�m dỏ nước ta nữa. B�y giờ l� l�c thuận tiện để lo ph�t triển phương nam. Nh�n một chuyến ngự gi� th�n chinh đi dẹp đ�m giặc cỏ Ai Lao, vua Nh�n T�n c� gh� sang Chi�m Th�nh xem phong cảnh. Nh�n thấy đất đai Chi�m Th�nh r� r�ng l� một hậu cứ kh�ng thể thiếu cho nước Việt trong c�ng cuộc chống lại giặc phương bắc. Mở đầu cho ch�nh s�ch x�y dựng hậu cứ đ�, vua Nh�n T�n d�ng chiến lược h�a b�nh kết th�n bằng việc ước gả Huyền Tr�n c�ng ch�a cho vua Chi�m Th�nh l� Chế M�n. Đổi lại, Chế M�n d�ng cho nước ta hai ch�u � v� ch�u R� l�m lễ cưới. Hai ch�u n�y c� một lợi thế chiến lược quan trọng cho cả hai mặt ph�ng thủ lẫn tấn c�ng đối với c�c l�n quốc phương nam. Năm 1306 (đời vua Anh T�n), c�ng ch�a về Chi�m Th�nh� Đầu năm 1307, vua Anh T�n thu nhận hai ch�u �, R� v� đổi t�n l� Thuận Ch�u v� H�a Ch�u rồi sai quan l� Đo�n Như H�i v�o kinh l� sắp xếp việc cai trị.

Huyền Tr�n c�ng ch�a lấy Chế M�n chưa được một năm th� Chế M�n mất, Chế Ch� l�n l�m vua Chi�m Th�nh, vốn l� người t�m t�nh phản trắc thường kh�ng giữ những giao ước trước, cho n�n năm T�n Hợi (1311) Anh T�n mới c�ng c�c v� tướng ph�n binh l�m ba đạo sang đ�nh Chi�m Th�nh bắt được Chế Ch� đem về v� phong cho người em l� Chế Đ� A B� l�m vua Chi�m Th�nh.

Năm 1334, Trần Minh T�n đi đ�nh giặc Ai Lao x�m phạm bờ c�i, quấy nhiễu v�ng Kiềm Ch�u (Nghệ An b�y giờ), qu�n Ai Lao vừa nghe tin đại qu�n ta k�o tới liền bỏ chạy hết. Trần Minh T�n sai Nguyễn Trung Ngạn l�m bia khắc t�n tr�n n�i để ghi c�ng. B�i bia ấy chữ to bằng b�n tay, khắc v�o đ� thật s�u, đến nay vẫn c�n.

B�i bia viết như sau: �Chương Nghi�u Văn Triết Th�i Thượng Ho�ng l� vua thứ 6 đời nh� Trần, nước Ho�ng Việt chịu mệnh trời, nhất thống c�i trung ba, trong đất ngo�i bể đ�u cũng thần phục. Nước Ai Lao nhỏ mọn kia d�m ngạnh vương h�a, cuối m�a thu năm Ất Hợi, vua th�n đem s�u qu�n đi tuần c�i t�y. Thế tử nước Chi�m Th�nh, nước Ch�n Lạp, nước Xi�m La v� t� trưởng c�c đạo m�n l� Qu�, Cầm, Xa, Lạc, t� trưởng rợ Bồ Nam mới phục v� c�c bộ m�n Thanh Xa đều mang phương vật tranh nhau đến đ�n rước. Chỉ c� t�n nghịch Bổng cứ giữ m� tối sợ phải tội chưa lại chầu ngay. Cuối m�a đ�ng, vua đ�ng qu�n ở c�nh đồng Cự thuộc ch�u Mật, sai c�c tướng v� qu�n rợ mọi v�o tận nước, nghịch Bổng theo gi� chạy trốn. Vua mới xuống chiếu đem qu�n về. L�c bấy giờ l� ng�y th�ng chạp nhuận năm Ất Hợi, ni�n hiệu Khai Hữu thứ 7 khắc v�o đ�. (Theo bản dịch n�m của Trần Trọng Kim).

B�i bia của Nguyễn Trung Ngạn l� một văn kiện c�ng khai n�i l�n đường lối ch�nh trị quyền lực (politique de puissance) đối với phương nam. Người Chi�m Th�nh v� chịu ảnh hưởng trực tiếp với � đồ Nguyễn Trung Ngạn n�n đến đời vua Dụ T�n (1367) ch�nh sự nh� Trần bắt đầu suy yếu, Chế Bồng Nga một anh qu�n Chi�m Th�nh, ng�y đ�m ra sức tập trận luyện binh với mục đ�ch đ�nh nước Nam rửa những th� trước.

Năm 1376, đời vua Duệ T�n, quan trấn thủ H�a Ch�u l� Đỗ Tử B�nh ăn cắp những đồ tiến cống của Chi�m Th�nh rồi d�ng sớ n�i dối rằng Chế Bồng Nga ngạo mạn v� lễ, tự � b�i bỏ việc tiến cống. Duệ T�n liền cất binh đi hỏi tội, giao chiến với qu�n Chi�m Th�nh ở trận Đồ B�n, ta thua to, Duệ T�n tử trận. Chế Bồng Nga thừa thắng đ�nh tr�n l�n quốc đ� Thăng Long tha hồ cướp ph� rồi r�t, qua mấy năm sau cũng vậy, qu�n Chi�m Th�nh ra v�o nước Nam ta như đi v�o chỗ kh�ng người, ba lần vua v� triều đ�nh phải bỏ kinh th�nh m� chạy. D�n gian khổ sở v� giặc Chi�m Th�nh kh�ng biết thế n�o m� kể. M�i đến năm 1390, nhờ may mắn tướng Trần Khắc Ch�n bắn chết được Chế Bồng Nga trong một trận thủy chiến ở s�ng Luộc (tỉnh Hưng Y�n b�y giờ). Tự đấy nạn giặc Chi�m mới y�n.

Phương nam y�n ổn chưa được bao l�u th� mối lo phương bắc t�i ph�t. Hồ Qu� Ly cướp ng�i nh� Trần, tự xưng l�m vua thiết lập triều đại nh� Hồ. C�ng l�c ấy nh� Minh b�n T�u cũng đ� chấn chỉnh xong c�c vấn đề nội bộ, c� � d�m dỏ nước Nam. Hồ Qu� Ly biết lắm n�n mỗi lần thiết triều �ng thường hỏi c�c đại thần: �Ta l�m thế n�o cho c� 100 vạn qu�n để đ�nh giặc Bắc?�.

Năm 1405, nh� Minh sai sứ mang chiếu sang đ�i đất Lộc Ch�u. Để đ�nh đổi, Hồ Qu� Ly đ�nh phải cắt ra 59 th�n ở Cổ L�u nhường cho T�u. L�m sao cho vừa miệng cọp, nh� Minh vẫn cứ mượn cớ nh� Hồ về tội tiếm nghịch. Sứ nh� Hồ sang T�u th� nh� Minh giữ lại kh�ng cho ai về. Hồ Qu� Ly nhận thấy kh� l�ng qua khỏi chiến tranh với �giặc phương Bắc� b�n sai đắp th�nh Đa Bang (tỉnh Sơn T�y) bắt lấy gỗ đ�ng cọc ở s�ng Bạch Hạc, chia c�c vệ qu�n ở Đ�ng Đ� ra giữ mọi đường hiểm yếu.

Cuối năm 1406, nh� Minh ph�t động chiến tranh x�m lăng, cử Chu Năng l�m đại tướng c�ng với c�c tướng Trương Phụ, Mộc Thạch chia binh l�m hai đạo m� tiến v�o Nam quốc. Khi nh� Minh đến Long Ch�u th� đại tướng Chu Năng chết, Trương Phụ l�n thay.

Tuy rằng nh� Hồ trước đ� ph�ng bị nhưng Trương Phụ biết rằng nh� Hồ kh�ng được l�ng d�n, b�n l�m hịch kể tội họ Hồ, viết hịch ấy v�o những mảnh v�n nhỏ bỏ xuống s�ng, tr�i đến đ�u qu�n sĩ ta bắt được, nhiều người ch�n nản kh�ng muốn đ�nh nhau nữa. Nhờ thế qu�n Trương Phụ tiến được mau hơn. Qu�n nh� Hồ phải lui về giữ th�nh Đa Bang. Đa Bang thất thủ, th�m trận Mộc Ph�m Giang, rồi trận H�m Tử Quan, Hồ Qu� Ly chạy trốn v�o Nghệ An v� bị qu�n Minh bắt ở cửa Kỳ La (H� Tĩnh). Nh� Minh chiếm giữ nước Nam đặt nền đ� hộ hơn 20 năm.

M�a xu�n Mậu Tuất (1418), L� Lợi khởi nghĩa ở Lam Sơn d�ng d� 10 năm chiến tranh c�ch mạng d�n tộc, kết quả thắng lợi được ghi trong b�i B�nh Ng� đạo c�o đoạn sau đ�y:

�Trận Bồ Đằng sấm vang s�t dậy, miền Tr� L�n tr�c ph� tro bay. Sĩ kh� đ� hăng, qu�n thanh c�ng dậy. Trần Tr�, Sơn Thọ mất v�a chạy tan. Phương Ch�nh, L� An t�m đường trốn tr�nh. Đ�nh T�y Kinh ph� tan thế giặc, lấy Đ�ng Đ� thu lại c�i xưa. Dưới Ninh kiều m�u chảy th�nh s�ng, bến Tụy Động x�c đầy ngo�i nội. Trần Hiệp đ� thiệt mạng, L� Lương lại phơi th�y. Vương Th�ng hết cấp lo lường. M� Anh kh�ng đườc cứu đỡ. N� đ� tr� c�ng lực kiệt b� tay kh�ng biết t�nh sao, ta mưu phạt t�m c�ng chẳng đ�nh m� người chịu khuất. Tưởng n� phải thay l�ng đởi dạ hiểu lời lẽ tới lui, ngờ đ�u c�n kiếm kế t�m phương g�y mầm tội nghiệt. Cậy m�nh l� phải, chỉ quen đổ vạ cho người; tham c�ng một thời, chẳng b� b�y tr� dở duốc. Đến nỗi đứa trẻ ranh như Tuy�n Đức (chỉ vua nh� Minh b�n T�u) nh�m v� kh�ng th�i, lại sai đồ nh�t nh�t như Thạnh Thăng đem dầu chữa ch�y. Năm Đinh M�i th�ng 9, Liễu Thăng từ Kh�u �n tiến sang, Mộc Thạnh từ V�n Nam k�o đến. Ta đ� điều binh giữ hiểm để ngăn lối Bắc qu�n; ta lại sai tướng chẹn ngang để tuyệt đường lương đạo. Mười t�m Liễu Thăng thua ở Chi Lăng, hai mươi Liễu Thăng chết ở M� Y�n. Hai mươi lăm Lương Minh trận vong, hai mưới t�m L� Kh�nh tự vẫn. Lưỡi dao ta đang sắc, ngọn gi�o giặc phải l�i. Lại th�m qu�n bốn mặt v�y th�nh hẹn đến rằm th�ng mười diệt giặc. Sĩ tốt ra oai t� hổ, thần thứ đủ mặt trảo nha. Gươm m�i đ�, đ� n�i cũng m�n, voi uống nước, nước s�ng phải cạn. Đ�nh một trận sạch kh�ng k�nh ngạc, đ�nh hai trận tan t�c chim mu�ng. Cơn gi� to tr�t sạch l� kh�, tổ kiến hổng sụt toang đ� cũ. Th�i Tụ phải qu� m� xin lỗi, Ho�ng Ph�c tự tr�i để h�ng. Lạng Giang, Lạng Sơn th�y chất đầy đường, Xương Giang, B�nh Than m�u tr�i đỏ nước. Gớm gh� thay, sắc phong v�n cũng đổi, thảm đạm thay s�ng nhật nguyệt phải mờ. Binh V�n Nam nghẽn ở L� Hoa, sợ m� mất mật; qu�n Mộc Thạnh tan chưng Cần Trạm chạy để tho�t th�n. Suối m�u L�nh C�u nước s�ng rền rĩ, th�nh xương Đan X� cỏ nội đầm đ�a. Hai mặt cứu binh, cắm đầu trốn chạy; c�c th�nh c�ng khấu cởi gi�p xuống đầu. Bắt tướng giặc mang về, n� đ� vẫy đu�i phục tội, thể l�ng trời bất s�t ta cũng mở đường hiếu sinh. M� Kỳ, Phương Ch�nh cấp cho năm trăm chiến thuyền, ra đến bể chưa th�i trống ngực, Vương Th�ng M� Anh ph�t cho v�i ng�n cỗ ngựa về đến T�u c�n đổ mồ h�i��.

Đ�nh đuổi xong qu�n Minh, bờ c�i phương bắc y�n được nhiều năm, phần v� đường lối ngoại giao kh�o l�o của nước Nam, phần v� thế lực thống trị Minh triều đang đi s�u v�o đường hủ bại, phần v� quan qu�n nh� Minh e d� vũ lực qu�n Nam.

B�y giờ l� l�c thuận tiện để t�nh chuyện bờ c�i phương nam. Nh�n v� vua nước Chi�m Th�nh l� B� Cai cứ hay xua qu�n sang cướp ph� đất H�a Ch�u n�n năm 1446, vua L� Nh�n T�n sai bọn L� Thu, L� Khả đem binh sang đ�nh Chi�m Th�nh lấy được Đồ B�n (kinh đ� Chi�m) bắt được B� Cai v� cả phi tần đem về, rồi lập người ch�u vua Bồ Đề l� Ma Khu Qui Lai l�n l�m vua.

Do trận đ�nh năm 1446, hai năm sau c� một bộ tộc ở ph�a t�y nam d�ng thơ xin nội thuộc nước ta, đ� l� bộ tộc Tồn Man m� bi�n cướng gi�p với c�c tỉnh Nghệ An, Quảng B�nh v� Hưng H�a. Vua Nh�n T�n thu nhận đặt l�m ch�u Qui Hợp.

Năm 1470, vua nước Chi�m Th�nh l� Tr� To�n muốn g�y dự trở lại, đem qu�n sang đ�nh ph� đất H�a Ch�u rồi cho người sang cầu viện nh� Minh b�n T�u.

Vua L� Th�nh T�n cho sứ sang T�u cho biết việc Tr� To�n quấy nhiễu rồi ng�i tự l�m tướng cử đại binh hơn 20 vạn sang đ�nh Chi�m Th�nh, chiếm cửa Thi Nại (B�nh Định) xong rồi tấn c�ng Đồ B�n, ph� th�nh bắt được Tr� To�n.

C� tướng Chi�m Th�nh l� B� Tr� Tr� chạy về đất Phan Lung, sai sứ v�o cống v� xưng thần. Th�nh T�n c� � muốn l�m nước Chi�m Th�nh yếu thế đi, mới chia đất ra l�m ba nước phong cho ba vua, một nước gọi l� Chi�m Th�nh, một nước gọi l� H�a Anh v� một nước nữa l� Nam Phan.

C�n đất Đồ B�n, đất Đại Chi�m v� đất Cổ Lũy th� vua L� Th�nh T�n cho s�t nhập v�o nước ta m� lập đạo Quảng Nam gồm 3 phủ 9 huyện.

Tr� Toại, em vua Tr� To�n trốn v�o n�i, sai người sang T�u nhờ can thiệp. Nh� Minh c� sai sứ sang cầu vua L� phải trả đất Chi�m Th�nh. Th�nh T�n kh�ng chịu, bảo tướng L� Niệm đi bắt Tr� Toại đem về giam giữ ở kinh sư. Thấy nước Nam đương hồi cường thịnh, vua Minh cũng lờ lu�n c�i chuyện Chi�m Th�nh.

Kể từ đấy thanh thế nước Nam lừng lẫy, nước L�o v� c�c mường m�n ở ph�a t�y đều về triều cống. Năm 1611, nước Việt chia l�m Nam Bắc triều, họ Trịnh l�m ch�a xứ Bắc, họ Nguyễn l�m ch�a phương Nam. Để mở mang khu vực m�nh, Nguyễn Ho�ng đ�nh v�o nước Chi�m Th�nh lấy đất lập ra phủ Ph� Y�n. Năm 1653, vua nước Chi�m Th�nh l� B� Thấm sang khuấy ph� đất Ph� Y�n, ch�a Nguyễn Ph�c Tần sang đ�nh, B� Thấm phải xin h�ng. Ch�a Nguyễn liền vạch ranh giới để từ s�ng Phan Lung trở v�o cho vua Chi�m, c�n từ Pham Lung trở ra s�t nhập v�o nước Việt lập ra phủ Di�n Kh�nh (tức Kh�nh H�a b�y giờ).

Năm 1693, vua nước Chi�m Th�nh bỏ kh�ng tiến cống, ch�a Nguyễn l� Nguyễn Ph�c Chu đem binh đi đ�nh bắt được vua Chi�m l� B� Tranh v� bọn thần tử l� Tả Tr� Vi�n, Kế B� Tử, B� �n đem về Ph� Xu�n. Lần n�y, ch�a Nguyễn đổi lu�n đất Chi�m Th�nh l�m Thuận phủ cho Tả Tr� Vi�n, Kế B� Tử, B� �n l�m đề đốc cai trị, lại bắt phải đổi y phục theo như người Việt Nam.

Từ đ� nước Chi�m Th�nh mất hẳn.

Vấn đề quốc ph�ng phương nam chuyển sang một giai đoạn kh�c với những điều kiện ch�nh trị mới, nhiều t�nh chất ch�nh trị hơn qu�n sự.

Nước Chi�m Th�nh bị x�a bỏ để s�t nhập v� đồng h�a với nước Việt n�n b�y giờ bi�n giới ph�a Nam của nước Việt tiếp gi�p với nước Ch�n Lạp, tuy nhi�n việc bang giao giữa Ch�n Lạp với ch�a Nguyễn đ� c� từ l�u rồi. Năm 1620, ch�a S�i đ� gả Ngọc Vạn c�ng ch�a cho vua Ch�n Lạp t�n l� Chei-Chetta, sau khi đ� hai lần mang qu�n gi�p Ch�n Lạp đ�nh đuổi giặc Ti�m La (Th�i Lan ng�y nay). Lấy vợ Việt, Chei-Chetta c� � muốn người nhờ người l�n bang gi�p đỡ khi quốc biến, Chetta từng sống tr�n đất Ti�m La nhưng lại gh�t người Ti�m La v� qu� người Việt hơn. Nh�n đ�, ch�a Nguyễn mới điều đ�nh với vua Ch�n Lạp mở một khu đồn điền tại B� Rịa cho d�n v�o khẩn hoang l�m ruộng v� đất Ch�n Lạp bỏ trống nhiều qu�. Tr�n danh nghĩa ch�nh thức chỉ n�i c� một khu, thực tế n� k�o theo cả một cuộc di d�n v� một ch�nh s�ch đồn điền v�o đất hứa với đất đai ph� nhi�u, rộng m�nh m�ng, s�ng ng�i chằng chịt rất thuận lợi cho n�ng nghiệp. Tất nhi�n, đi k�m ch�nh s�ch di d�n đồn điền phải c� quyền lực hậu thuẫn đằng sau để giữ được �m ả tới 40 năm.

Tới năm 1658 th� t�nh h�nh ch�nh trị Ch�n Lạp rối loạn triền mi�n, con ch�u c�c d�ng vua c�ng một m�u mủ g�y nội chiến can qua kh�ng dứt, kẻ đi cầu viện Ti�m La, người nhờ ch�a Nguyễn th�nh thử sinh mệnh ch�nh trị Ch�n Lạp suy kiệt dần, l�nh thổ Ch�n Lạp biến ra v�ng tranh chấp giữa ch�a Nguyễn với Ti�m La. Cuối c�ng, Ti�m La yếu thế hơn phải l�i bước chịu để gần nửa l�nh thổ Ch�n Lạp đặt dưới quyền bảo hộ của ch�a Nguyễn rồi cũng bị đồng h�a c�ng chung số phận của Chi�m Th�nh. Bang giao Ch�n Lạp với ch�a Nguyễn tổng cộng được chừng 140 năm. Khi kh�ng c�n l� quan hệ bang giao nữa th� l�nh thổ nước Việt nới rộng xuống đến mũi C� Mau. Do những tranh chấp nội bộ nh� Nguyễn, do cuộc x�m lăng của Ph�p n�n việc mở mang bờ c�i ở phương nam đang tốt đẹp bị dừng lại.

Trở lại phương bắc, mặc dầu nước ta phản đối tranh chấp Trịnh Nguyễn, ngo�i bắc c�n c� th�m nội chiến Trịnh Mạc d�ng d� cả trăm năm, nhưng bờ c�i được y�n ổn l� v� Minh triều b�n T�u cũng ở trong t�nh trạng nội loạn thường trực, cuối c�ng giống M�n Ch�u tr�n v�o x�m lược đ� hộ lập th�nh Thanh triều. Cho m�i tới năm 1788, sau khi đặt nền thống trị vững v�ng rồi, Thanh triều mới d�m ng� phương nam, t�nh ra từ ng�y L� Lợi đ�nh dẹp giặc Minh đến đ� khoảng c�ch thời gian l� hơn 300 năm.

C�i cớ m� Thanh triều mượn để l�m danh nghĩa x�m lăng l� do lời y�u cầu của vua L� Chi�u Thống, vị vua cuối c�ng của nh� L�.

Đại nguy�n s�y của đo�n qu�n viễn chinh Thanh triều l� T�n Sĩ Nghị với hai ph� tướng Sầm Nghi Đống v� Hứa Thế Hanh, k�o một hơi từ Lạng Sơn, Cao Bằng về thủ đ� Thăng Long.

Tướng Ng� Văn Sở sợ thế yếu đ�nh kh�ng nổi b�n r�t qu�n thủy bộ về đ�ng giữ n�i Tam Điệp, rồi cho người về Ph� Xu�n c�o cấp. Bắc B�nh Vương Nguyễn Huệ hay tin qu�n Thanh đ� sang đ�ng ở Thăng Long liền tự m�nh dẫn thủy bộ đại binh ra đ�nh giặc. Đ�ng đ�m trừ tịch khua trống, phất cờ k�o ra bắc. Nửa đ�m mồng 5 th�ng Gi�ng năm Kỷ Dậu (1789), qu�n vua Quang Trung đến l�ng H� Hồi �m thầm v�y k�n c�c đồn giặc, bố tr� xong đ�u đấy mới cho nổi trống rầm rầm như sấm s�t, bắc loa g�o th�t như thi�n binh tr�n trời rầm rầm k�o xuống. Vua Quang Trung quấn chiếc khăn v�ng ở cổ cưỡi voi đi đầu h� qu�n xung phong. Đo�n tượng binh cả trăm con x�ng x�o l�m cho h�ng ngũ địch tan vỡ ngay, ch�ng vội c� r�t v�o trong th�nh cố thủ.

Năm 1784, Nguyễn �nh (Gia Long) cử bộ tướng Chu Văn Tiếp sang Ti�m La cầu viện về đ�nh T�y Sơn. Vua Ti�m La đem 300 chiến thuyền sang gi�p đ�nh �p lấy được Rạch Gi�, Ba Thắc, Tr� �n, Sa Đ�c. Qu�n Ti�m La thả cửa cướp b�c, h�m hiếp d�n l�nh. Tướng T�y Sơn l� Trương Văn Đa c�o cấp về Qui Nhơn. Nguyễn Huệ th�n chinh đi diệt giặc Ti�m La, b�y trận ở Rạch Gầm v� So�i M�t, chỉ c� một trận ấy th�i m� 10 vạn qu�n Ti�m La tan t�c chết qu� nửa, chạy về đến nước nh� c�n lại v�i ng�n. (Chỗ n�y chắc sắp chữ lầm) Địch cắm ch�ng tua tủa, đạn t�n bắn ra như mưa. Qu�n ta lấy ba mảnh v�n gỗ gh�p ba mảnh l�m một, d�ng rơm cỏ dấp nước quấn b�n ngo�i, cứ mười người kh�nh v�n đi trước lại hai mươi người dắt đoản binh theo sau lăn xả v�o quăng v�n xuống đ� l�n ch�ng �o �o như th�c lũ. Hai b�n đ�nh x�p l� c�, lớp n�y ng�, lớp kia x�ng tới. Mu�n ng�n tiếng h� h�t, tiếng loa, tiếng trống, m�i m�u c�ng m�i thuốc s�ng. Ch�m giết c�ng l�c c�ng th�m �c liệt, qu�n Thanh chịu kh�ng nổi cắm đầu cắm cổ chạy. Đo�n qu�n chiến thắng reo h� tiến thẳng ra Thăng Long.
Trận chiến c�n �c liệt hơn, đề đốc Hứa Thế Hanh, tiền phong Trương Triều Long, tả dực Thượng Duy Thắng v� một số tướng T�u kh�c bỏ mạng ngay tại mặt trận. Sầm Nghi Đống trốn l�n một g� cao rồi thắt cổ tự vẫn tr�n c�nh đa (g� n�y gọi l� G� Đống Đa). T�n Sĩ Nghị mất tinh thần kh�ng kịp đ�ng y�n ngựa dẫn v�i đội qu�n vượt cầu phao s�ng Nhị H� qua tỉnh Bắc Ninh. Qu�n đội cũng chạy theo chủ tướng, cầu đổ n�t hất cả vạn người ngựa xuống s�ng. T�n Sĩ Nghị vứt lại cả sắc thư lẫn ấn t�n tr�n dọc đường. Vỏn vẹn 7 ng�y, hai mươi vạn qu�n Thanh bị đ�nh vỡ tan t�nh.

Trong thời gian nội chiến giữa Nguyễn T�y Sơn với Nguyễn Gia Long, nước Ch�n Lạp (Cao Mi�n) nay chỉ c�n phần đất ph�a t�y đặt dưới quyền bảo hộ của Ti�m La. Khi Gia Long dứt được T�y Sơn rồi, Nặc �ng Ch�n vua Ch�n Lạp lại bỏ Ti�m La m� xin thần phục vua Gia Long theo lệ tiến cống cứ ba năm một lần. Đời vua Minh Mệnh (1834) thừa dịp nước ta c� loạn L� Văn Kh�i, vua Ti�m La sai qu�n thủy bộ chia ra l�m 5 đạo sang đ�nh. Đạo thứ nhất l� thủy qu�n với 100 chiến thuyền tấn c�ng H� Ti�n, đạo thứ hai bộ qu�n sang đ�nh Nam Vang rồi tiến chiếm Ch�u Đốc, An Giang, đạo thứ ba đ�nh Cam Lộ, đạo thứ tư đ�nh Cam C�t, Cam M�n, đạo thứ năm đ�nh Trấn Ninh. Chia ra 5 đạo nhưng chủ � Ti�m La l� d�m ng� Ch�n Lạp v� c�c tỉnh miền Nam nước Việt.
Tướng Trương Minh Giảng đ�nh tan qu�n Ti�m La ở Cổ Cắng đuổi qu�n Ti�m La ra khỏi bờ c�i rồi lấy lại th�nh Nam Vang, trao trả quyền cho vua Ch�n Lạp l� Nặc �ng Ch�n. C�c mặt trận kh�c, qu�n Ti�m La đều thất bại như trận Cổ Cắng. Cuộc chiến k�o d�i chừng 4 th�ng.

[anbinh]

QUỐC PH�NG (tt)

Th�ng 3 năm Nh�m Dần (1782), vua T�y Sơn l� Nguyễn Nhạc v� Nguyễn Huệ đem hơn 100 chiến thuyền v�o cửa Cần Giờ đ�nh nhau với Nguyễn Vương ở Thất Kỳ Giang. Trận ấy qu�n Nguyễn Vương thua lớn, c� một chiếc t�u Ph�p m� thuyền trưởng t�n Manuel bị qu�n T�y Sơn v�y v� đốt ch�m. Đ� l� cuộc gi�p chiến đầu ti�n giữa Việt Nam với một kẻ x�m lăng mới, một thứ du mục thời đại theo định nghĩa của sử gia Oswald Spengler.

Hơn 50 năm sau (1847), đời vua Triệu Trị c� hai chiến hạm Ph�p v�o Đ� Nẵng bắn ph�. Sau hai giờ t�c chiến, tất cả c�c chiến thuyền, h�ng trăm thuyền b� của ta chỉ c�n l� những mảnh vụn tr�i lều bều. Kể từ sau đ�, giặc Ph�p nhờ c� thuyền ki�n ph�o lợi tiến h�nh mưu m� x�m lược hết Nam Kỳ rồi ra Trung v� Bắc. Hết đời vua Tự Đức th� mưu m� x�m lược cũng vừa ho�n tất, nước ta mất về tay người Ph�p, sống dưới nền đ� hộ mới gọi l� thực d�n địa. Khắp nơi chỉ c�n c� những cuộc kh�ng Ph�p của nh�n d�n từng địa phương, vẫn c�n vua c�n quan, c�n triều đ�nh nhưng đấy chỉ l� h�nh ảnh của một đ�m vong quốc n�.

Ngai v�ng nặng để � chề non nước.

*****

5000 năm sử Việt l� 5000 đấu tranh sắt m�u kh�ng dứt với n�i H�n để tồn chủng, với c�c giống kh�c để khỏi bị cướp lấn, t�n ph� triền mi�n trong h�ng chuỗi chiến tranh chống x�m lược, chiến tranh c�ch mạng d�n tộc v� chiến tranh mở mang bờ c�i v� lẽ sống c�n.

Chiến tranh đối với người Việt l� cuộc đổ m�u đầy � nghĩa. Chiến tranh bắt thời đại đi v�o những con đư�ng m� thời đại ngại ng�ng do dự m�i kh�ng d�m tiến v�o. Chiến tranh l� thời cơ sống chết, ng�n năm một dịp của những ai bị đ� n�n v� �p b�ch mong chờ. N� để cho m�nh một thuận tiện: lấy vũ lực ra cứu nước, đem sắt lửa với m�u ra tranh đ�i lấy chủ quyền, c�i chủ quyền của tự m�nh được tự do, d�ng � ch� của m�nh đối với đất đai d�n ch�ng, việc l�m, đường đi v� vận mệnh của tự m�nh. Kh�ng đổ m�u tuyệt kh�ng mong xoay chuyển được thời đại, lịch sử. (Tr�ch Huyết Hoa).

L�c n�o cũng sẵn s�ng với tranh chiến như vậy nhưng người Việt lại c�ng sẵn s�ng hơn với việc chấm dứt chiến tranh, lựa đ�ng l�c đổi vũ th�nh văn, đổi binh th�nh lễ, đem can qua m� biến th�nh lụa ngọc chứ kh�ng qu� hăng như “d�n Sparte bảo rằng nếu gươm anh qu� ngắn th� h�y tiến l�n một bước cho n� d�i ra”. (Si ton �p�e est trop courte, allonges-la d’un pas!).

Đọc tinh thần bức thư của vua Quang Trung gửi cho vua nh� Thanh sau khi 20 vạn qu�n T�n Sĩ Nghị đ� kh�ng c�n mảnh gi�p chạy về:

“Trộm nghĩ binh đao vẫn l� việc bất đắc dĩ của th�nh nh�n. Đại ho�ng đế th�m nghi�m ngự nơi cửu tr�ng. Những truyện cương trường, T�n Sĩ Nghị kh�ng hề t�u r� từng một việc một. Hắn che lấp tai mắt nh� vua đến nỗi l�m cho sự thể rối ren đến thế.

“Ch�u chấu đ� xe, t�i thật kh�ng d�m, song cửa vua xa c�ch mu�n dặm, hễ t�i nh�c nh�ch g� th� liền bị kẻ khổn thần hiếp đ�p kh�ng sao chịu nổi, n�n h�nh t�ch mới dường như chống cự.

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

“V� bằng ch�t t�nh trước đ�y kh�ng được b�y tỏ, Thi�n triều kh�ng chịu khoan dung một ch�t n�o cứ muốn động binh để tranh chiến th� bấy giờ Đại quốc c� dạy bảo g�, t�i cũng chỉ xin theo � th�i”.

Vẫn sẵn s�ng đ�nh m� vẫn cầu h�a, c�i tinh thần tự chế cao nhường ấy chứng tỏ người Việt c� một bản chất cực hiếu h�a. Thắng lớn nhưng kh�ng hề ki�u dũng. Tinh thần quốc ph�ng lu�n lu�n đặt ở điểm qu�n b�nh giữa thắng bại, thắng kh�ng v�nh v�c, trễ biếng, bại kh�ng h�n hạ, tuyệt vọng, tuyệt đối thực tế kh�ng viển v�ng. Ph�m đ� l� người anh h�ng cứu quốc th� d� th�nh c�ng hay thất bại, d�n ch�ng vẫn m�i m�i thờ phụng. Thắng lợi th� lấy l� tr� m� ph� ph�n, thất bại th� đem t�nh cảm m� t�n k�nh. Đền thờ vua L� kh�ng lớn hơn đền thờ b� Triệu Ẩu hay đền thờ Triệu Quang Phục v� l�ng s�ng k�nh của d�n ch�ng chẳng đặt ai hơn ai. Hai mươi mốt L� Lai, hai mươi hai L� Lợi, người Việt đơn giản nhớ ng�y giỗ của hai người với sự đối đ�i ho�n to�n b�nh đẳng. D� Gia Long l�m đủ mọi c�ch để hạ nhục Quang Trung, thậm ch� đến đem sọ của Nguyễn Huệ l�m b� đi tiểu, nhưng c�ng l�m nhục th� l�ng d�n c�ng thương x�t s�ng b�i người anh h�ng �o vải T�y Sơn.

*****

Sử Trung Quốc, đời Xu�n Thu chỉ c� qu� tộc binh, sang thời Chiến Quốc mới c� việc mộ binh. Tần đại c� trưng binh v� tới đời H�n bắt đầu c� ch�nh s�ch binh dịch.

Sử Việt kh�ng hề n�i tới qu� tộc binh, sự t�ch đức Th�nh Gi�ng được sứ giả vua đi t�m, cho thấy ch�nh s�ch mộ binh v� b�nh d�n được đầy đủ quyền h�nh trọng vọng để tham dự việc binh của nước ta đ� c� từ l�u lắm.
Cuộc c�ch mạng d�n tộc vũ trang do hai b� Trưng Trắc, Trưng Nhị l�nh đạo đưa ra phương ch�m để động vi�n to�n d�n.

Về sau n�y, chế độ binh dịch của ta đặt tr�n tinh thần (chỗ n�y chắc sắp chữ lộn), tinh thần phương ch�m đ�, cho n�n kh�ng xảy ra những thảm kịch �c nghiệt như vụ n�ng Mạnh Khương t�m chồng bị trưng binh l�nh th� ở Vạn L� Trường Th�nh, như chuyện người con trai của T�i �ng bị ng� ngựa m� khỏi phải đi l�nh, hay những cảnh bắt l�nh g�y ai o�n tả trong c�c b�i thơ của Đỗ Phủ.

Tất nhi�n cũng c� những chia ly buồn b�:

Th�ng th�ng trống đ�nh ngũ li�n
Bước ch�n xuống thuyền nước mắt như mưa

v� những cực nhọc khổ sở:

Ch�m tre đẵn gỗ tr�n ng�n
Hữu th�n hữu khổ ph�n n�n c�ng ai
Ph�n n�n c�ng tr�c c�ng mai

nhưng kh�ng l� nạn nh�n của tội �c. Nếu phải chống giặc l� tự nguyện khắc hai chữ “s�t đ�t” v�o c�nh tay, khắc như vậy để chấp nhận thực sự sống chết với giặc.

Mỗi trận chiến tranh xảy ra tr�n đất Việt đều thấy c� cảnh tượng to�n d�n vi binh. Nếu lần n�o kh�ng c� tất l� qu�n sự quốc ph�ng thất bại, tỉ dụ nh� Hồ chống qu�n Minh, qu�n ch�a Trịnh v�o miền nam đ�nh nhau với ch�a Nguyễn.

Binh th� vậy, c�n tướng th� sao?

S�ch “Nam Hải Dị Nh�n” của Phan Kế B�nh ch�p: “Một khi Phạm Ngũ L�o ngồi vệ đường v�t tre đan sọt, sực c� Hưng Đạo Vương từ trại Văn An v�o kinh, qu�n quyền k�o đi rất đ�ng. Qu�n quyền h� thấy Ngũ L�o ngồi xếp bằng tr�n b�n cạnh đường, qu�t l�n bắt phải đứng dậy. Ngũ L�o cứ ngồi nghiễm nhi�n như kh�ng nghe tiếng. Qu�n l�nh cầm ngọn gi�o đ�m v�o đ�i, Ngũ L�o vẫn cứ ngồi vững kh�ng động m�nh. Đến l�c xe Hưng Đạo Vương đến nơi tr�ng thấy thế lấy l�m lạ, gọi đến hỏi th� bấy giờ mới biết l� c� quan qu�n đi qua v� qu�n l�nh đ�m v�o đ�i m�nh.

Hưng Đạo Vương hỏi:
“Nh� thầy ở đ�u sao ta đi qua đ�y m� cứ ngồi lỳ l�m vậy?”.

L�o đ�p:
“T�i đang m�i nghĩ một việc cho n�n kh�ng biết ng�i qua đ�y”.

“Hưng Đạo Vương lấy l�m kỳ, hỏi đến sự học h�nh th� hỏi đ�u n�i đ�, kinh truyện thao lược kh�ng thiếu một chỗ n�o, ứng đối nhanh như nước chảy.

“Hưng Đạo Vương mới sai đi lấy thuốc dịt v�o chỗ gi�o đ�m rồi cho ngồi xe đem về kinh d�ng l�n vua Th�nh T�n. Sau Phạm Ngũ L�o theo Hưng Đạo Vương đi đ�nh giặc M�ng Cổ n�n c�ng trạng rất nhiều. Hưng Đạo Vương c� l�ng y�u mến mới gả con nu�i l� Nguy�n quận ch�a cho.

“Đ�o Duy Từ khi ở ng�i trọng thần của ch�a Nguyễn trong nam, một h�m nằm mộng thấy c� con hổ đen chạy v�o chợt lại mọc hai c�nh m� bay l�n được. Sực tỉnh dậy th� thấy Nguyễn Hữu Tiến mặc �o th�m, cầm quạt từ ngo�i v�o đứng hầu ở dưới thềm. Duy Từ tr�ng trạng mạo phi thường của Tiến mới hỏi chuyện rồi l�n la đ�m đạo về c�c việc ch�nh sự, qu�n sự, Tiến ph�n t�ch, l� luận rất hay. Duy Từ liền tấn cử Nguyễn Hữu Tiến với ch�a Nguyễn, sau Tiến trở n�n một tướng giỏi thường được gọi l� Nam triều hổ tướng”.

Tướng vị theo truyền thống nước ta đều lấy t�i thao lược l�m chuẩn v� căn cứ tr�n c�ng t�ch để l�n cao kh�ng c� vấn đề b� ph�i. Do đ�, chiến trận thường rất gay gắt, thua được kh�ng bao giờ dễ d�ng, nếu c� thua th� cũng đ� gi�ng v�o đầu qu�n địch những tổn thất nặng. Một truyền thống kh�c l� Nguyễn X�, Nguyễn Tr�i lặn lội đi t�m L� Lợi coi ch�nh trị việc chung, mỗi người đều c� bổn phận đ�ng g�p, kh�c hẳn tinh thần tự đề cao th�n gi� của Khổng Minh trong t�ch Tam Cố thảo lư chờ Lưu Bị gội mưa đạp tuyết cầu hiền.

Binh sự Việt đều đặt tr�n nền tảng “văn vũ hợp nhất”. Tối cao chỉ huy thường thường l� một văn nh�n, nếu kh�ng th� vị v� tướng cũng phải c� khả năng văn học hơn người. Bởi v� từ ng�n xưa d�n Việt phải đương đầu với n�i H�n c� nhiều kinh nghiệm về t�nh chất quan trọng của tư tưởng chiến tranh. Sự thắng bại của đ�i b�n trong một cuộc chiến tranh kh�ng ở nơi trận địa cục bộ. Một vị tướng l�nh theo ti�u chuẩn của lịch sử Việt l� văn h�a r�n luyện, đạo đức tu dưỡng, hiểu biết nhiều mặt đầu n�o ch�nh trị, ngoại giao phong độ phối hợp với nhau. L� Thường Kiệt l� điển h�nh.

*****

S�ch “Cảnh Phạm” viết:

“Từ xưa đến nay, định đứng ở phương n�o, trước nhất phải xem x�t kỹ c�ng đại thế thi�n hạ, nếu kh�ng xem x�t m� cứ x�ng bừa th� c�ng lẫn thủ tuy kh�c nhau đấy nhưng bại vong vẫn l� một, � bảo rằng dựng nước th� phải c� kế hoạch quốc ph�ng, kế hoạch ấy chỉ c� thể hoạch định sau khi đ� hiểu rất r� ho�n cảnh địa l�.

“Quốc ph�ng tuyến nước ta s�ng tạo từ đời Vạn Thắng Vương Đinh Bộ Lĩnh chan h�a khắp giang sơn đất nước, mỗi l�ng x� l� một ph�ng tuyến chiến đấu linh động, uyển chuyển kh�ng chết đứng như Vạn L� Trường Th�nh. Nay rước vua v�o Thanh H�a, mai đ� thiết lập triều đ�nh tại Hải Dương (thời kỳ đ�nh giặc M�ng Cổ) kh�ng cố thủ bằng th�nh lũy n�o hết, l�ng x� vốn c� khả năng tự cấp tự t�c n�n cũng kh�ng c� trung t�m kinh tế n�o lọt v�o tay giặc m� tạo th�nh quyết định sinh tử cho cuộc chiến”.

S�ch “Cảnh Phạm” viết:

“Hữu căn bản chi địa, hữu khởi sự chi địa, lập bản tất thẩm thi�n hạ chi thế, nhi khởi sự giả bất trạch địa”. nghĩa l� c� đất l�m nơi khởi sự, lập căn cứ phải x�t thế của thi�n hạ, c� khởi sự kh�ng cần chọn chỗ đất n�o”.

Rừng n�i, nơi thẳm s�u của nội địa ta thường được d�ng l�m căn cứ địa, chỗ khởi sự đ�nh giặc th� ở bất cứ nơi n�o. Hếu hết mọi cuộc chiến tranh tr�n đất Việt, trận địa chiến bao giờ cũng xảy ra v�o ph�t ch�t, ph�t sắp ph�n thắng bại. Nhiều lần những n�t giao th�ng lọt cả v�o tay giặc m� ta vẫn kh�ng rơi v�o thế tuyệt vọng l� nhở ở căn cứ địa vững v�ng, đ�ng thế, nhờ phạm vi khởi sự qu� rộng, sự đối kh�ng vẫn kh�ng giảm s�t. Vận động biện chứng giữa căn cứ địa với khởi sự lu�n lu�n đẩy qu�n x�m lược v�o thế bao v�y v� phản bao v�y n�i theo từ ngữ mới. Sở dĩ nh� Tống b�n Trung Quốc kh�ng chống nổi qu�n M�ng Cổ l� v� hồi ấy Tống c� qu� nhiều trung t�m kinh tế lớn lao quyết định sinh hoạt to�n bộ d�n ch�ng, qu�n M�ng Cổ chỉ việc chiếm c�c trung t�m ấy l� lập tức sinh hoạt r� rời. Khi sang ta, M�ng Cổ �p dụng c�ng một chiến lược gặp phải quốc ph�ng tuyến Việt kh�ng đặt ở c�c trung t�m cho n�n sự chiếm cứ thật mau c�c trung t�m đ� chẳng mang lại cho M�ng Cổ c�ng một hiệu quả như đ� xảy ra b�n Trung Quốc. Nước ta vốn dĩ sống trong t�nh trạng giặc gi� thường trực n�n quốc ph�ng tuyến bắt buộc phải gh�p liền với chiến tranh thường kỳ.

Quan trọng hơn hết l� kinh tế quốc ph�ng. S�ch “Cảnh Phạm” viết: “Tự cổ lai vị hữu bất sự d�n sinh nhi khả dĩ lập quốc gia”, nghĩa l�: “Từ xưa đến nay chưa thấy ai kh�ng ho�n tất việc d�n sinh m� c� thể lập quốc. Kinh tế mới thật l� cơ sở quốc ph�ng”.

Anh ơi phải l�nh th� đi
Cửa nh� đơn chiếc đ� th� c� t�i
Th�ng Chạp l� tiết trồng khoai
Th�ng Gi�ng trồng đậu, th�ng Hai trồng c�
Th�ng Ba c�y bở ruộng ra
Th�ng Tư reo mạ thuận h�a mọi nơi
Th�ng Năm gặt h�i xong rồi
Trời đổ mưa xuống nước tr�i đầy đồng
Anh ơi giữ lấy việc c�ng
Để em c�y cấy mặc l�ng em đ�y

C�u ca dao b�nh dị nơi d�n giả cho thấy sự khắng kh�t giữa qu�n sự v� kinh tế trong chiến đấu. Tối cao nguy�n tắc của chiến tranh l� sự nhất ch� của điều kiện sinh hoạt với điều kiện chiến đấu. Tỉ dụ: Cổ đại n�ng nghiệp d�n tộc đ� �p dụng phương trận n�ng điền để chống với du mục d�n tộc, mỗi phương trận trở th�nh một tiểu đơn vị ph�ng thủ, đ� �p dụng đồn điền để tr�n lấn v�o l�nh thổ c�c d�n tộc du mục.

N�i chiến đấu n�o tất nhi�n phải c� kế hoạch kinh tế th�ch hợp với lề lối chiến đấu ấy.

Điều kiện sinh hoạt m� nhất ch� được với điều kiện chiến đấu th� mạnh, rời r� th� yếu, tương phản th� thua.

Một qu�n sự gia Trung Quốc trong thời kh�ng Nhật viết: “Chiến lược du k�ch trường kỳ chỉ c� thể th�nh c�ng nếu c�ng t�c vận động sinh sản tự cấp tại n�ng th�n thực hiện tốt đẹp”.

Sức mạnh quốc ph�ng của nước ta tự l�c lập quốc đến nay đều ở trong sự kết hợp nhất ch� giữa tr� tuệ vũ lực ch�nh quyền với một hệ thống l�ng x� đan kết chặt chẽ nơi đồng ruộng bao la. (Elle s’installe sous une forme v�g�tative mais capable de durer dans la justaposition � perte de vue de ses villages en rizi�re - Paul Mus).

Với một lịch sử cả 5000 năm đấu tranh t�ch lũy kinh nghiệm đ� tạo cho d�n tộc Việt một c�i tr� tuệ quốc ph�ng thật ho�n bị. Thời kỳ m� c�i tr� tuệ đ� kh�ng được đ�n đốc, khai triển đều đưa ta đến vong quốc.

Như đời Tự Đức ngự duyệt cuộc thao diễn binh lực. Giữa l�c �ng đang ngồi tại h�nh cung bỗng nghe ngo�i khơi c� tiếng s�ng nổ. Th� ra thuyền vận tải của ta bị hai chiếc t�u của Tầu � đ�nh cướp. Thuyền của ta tuy đ�ng m� vẫn thua, thậm ch� hai chiếc t�u của giặc c� một chiếc d�m cả gan x�ng v�o bờ kh�ng th�m đếm xỉa đến vua quan ta đang tụ tập cả ở Cửa Thuận. Tức th� lực lượng thủy qu�n ta được lệnh ra tiếp cứu đo�n thuyền bị nạn, nhưng s�ng c� bắn ra m� chẳng vi�n đạn n�o tr�ng đ�ch.

Thấy tận mắt v� lực triều đại m�nh, vua Tự Đức qu� x�c động về l�m một b�i thơ n�m gửi sang b�n v� quở tr�ch m� đoạn ch�t như sau:

Phen n�y mắt thấy tai nghe
Tham sinh �y tử một b� như nhau
(Chỗ n�y chắc sắp chữ thiếu)
Đến khi c� giặc r�t đầu r�t đu�i
Cũng xưng l� đấng l�m t�i
Cớ sao chẳng biết hổ ngươi trong m�nh

“Tr� tuệ quốc ph�ng Việt mở ra từ luật tắc biện chứng: “X�ch hữu sở đoản, thốn hữu sở trường”. Thước m� ngắn tấc m� d�i, c�i lẽ ưu thế liệt thế mạnh yếu của tương quan lực lượng kh�ng đứng chết một chỗ, n� xoay chuyển kh�ng ngừng, cần phải nắm được giềng mối vận động biện chứng của n�. Đấy l� l� do tại sao “Thế giặc mạnh ta yếu m� ta địch nổi, qu�n giặc nhiều ta �t m� ta được lu�n. Nhật nguyệt hối m� lại minh, c�n kh�n bĩ m� lại th�i”.

“Dĩ chiến vi thủ, thủ tất cố, dĩ thủ vi chiến, chiến tất cường”, lời Đức Trần Hưng Đạo ghi trong “Vạn Kiếp b� truyền” nghĩa l� : d�ng chiến để thủ, thủ ki�n cố, d�ng thủ để chiến th� chiến phải cường, ch�nh l� biện chứng của chiến lược. Đối với phương Bắc, chiến lược thường nghi�ng về d�ng chiến để thủ, đối với phương Nam chiến lược thường nghi�ng về d�ng thủ để chiến, lấn đến đ�u dựng đồn điền phương trận đến đ�. Tuy nhi�n, nếu n�i về to�n bộ diễn tiến của chiến tranh th� biện chứng thủ chiến c�ng hết sức linh hoạt, c� nơi thủ chẳng bằng chiến, c� nơi chiến chẳng bằng thủ”

Bao tr�m l�n hết tất cả l� tinh thần quốc ph�ng. S�ch “Cảnh Phạm” viết: “C�ng thủ vạn đoan, sảo chuyết di dụng, thần nhi minh chi diệc tồn hồ kỳ nh�n nhi dĩ”, nghĩa l� “tấn c�ng hay ph�ng ngự trăm ng�n h�nh th�i, giỏi hay vụng kh�c nhau ở nơi tinh thần con người m� th�i”.

“Thiết hiểm dĩ đắc nh�n vi bản, bảo hiểm dĩ tr� kế vi ti�n, nh�n thắng hiểm vi thượng, hiểm thắng nh�n vi hạ, nh�n dữ hiểm qu�n, t�i đắc trung s�ch”, nghĩa l�: “G�y một hiểm địa điều gốc l� phải được người ph�ng giữ hiểm địa tr� v� kế l� cần nhất, thượng s�ch ở chỗ đắc nh�n, chỉ dựa v�o hiểm địa l� hạ s�ch; người với hiểm địa ngang nhau l� trung s�ch”.

“Địa lợi diệc h� thường chi hữu tai, H�m Quan Kiếm C�c, thi�n hạ chi hiểm d�, Tấn dụng H�m Quan khước lục quốc chi hữu dư, đại kỳ mạt d�, cự quần đạo nhi bất t�c. Gia C�t Vũ Hầu xuất Kiếm C�c chấn Tần Lũng, qui Tam Phụ; Lưu Thuyền hữu Kiếm C�c nhi th�nh đ� bất năng bảo. Cố kim th�nh, thang tr� bất đắc kỳ nh�n dĩ thủ chi tằng bất cập bồi lũ chi kh�u, phiếm l�ng chi thủy, đắc kỳ nh�n tắc kh� mộc hủ th� giai khả dĩ vi địch nạn”, nghĩa l�: “Địa lợi trong thi�n hạ chỗ n�o m� chẳng c�, cửa H�m Quan, cửa Kiếm C�c đều l� hiểm địa của thi�n hạ. Nh� Tần d�ng H�m Quan đ� thừa sức th�n t�nh lục quốc, thế m� cuối đời Tần, H�m Quan kh�ng c�n đủ sức để ngăn kẻ trộm cướp. Gia C�t Khổng Minh ra cửa Kiếm C�c chấn định Tần Lũng, qui phục Tam Phụ trong khi Lưu Thuyền cũng từng giữ Kiếm C�c m� cung điện th�nh đ� cũng kh�ng giữ nổi. Th�nh đồng, tường sắt m� l�m g� nếu kh�ng c� người để bảo vệ n�, gi� trị của n� chẳng bằng m� đất b�n, vũng nước, cỏ mục c�y kh�, nếu c� l�ng người quyết t�m th� b�n nước, cỏ c�y cũng dư sức để l�m cho địch qu�n khốn khổ”.

Tinh thần quốc ph�ng tức l� sự x�c định chiến ch�. Tại l�ng An Nh�n ngo�i Bắc, d�n lập đền thờ �ng Đo�n Thượng, đền thờ ấy l� tượng trưng cho c�i chiến ch� hằng tại của n�i giống.

Thời Huệ T�n nh� L�, Đo�n Thượng phụng mệnh trấn thủ ở Hồng Ch�u. Khi L� Chi�u Ho�ng nhường ng�i cho vua Trần Th�i T�n, Đo�n Thượng chiếm giữ một ch�u kh�ng chịu theo nh� Trần. Th�i sư nh� Trần l� Trần Thủ Độ sai sứ đến dụ h�ng. Thượng nhất định kh�ng nghe, chi�u tập binh m� c� � muốn kh�i phục nh� L�.

Trần Thủ Độ đem qu�n xuống đ�nh nhau lu�n mấy năm kh�ng ph� nổi. Cuối c�ng l� trận Văn Giang, qu�n nh� Trần hai mặt đ�nh dồn v�o một, qu�n Đo�n Thượng vỡ chạy t�n lạc mất cả. Đo�n Thượng bị một tướng nh� Trần ch�m trộm một nh�t v�o cổ gần đứt. Đo�n Thượng ngoảnh lại th� tướng kia sợ h�i chạy mất. Đo�n Thượng mới cởi d�y lưng ra buộc v�o cổ cho khỏi rơi đầu, rồi hầm hầm tế ngựa chạy về ph�a Đ�ng. Chạy đến đ�u qu�n nh� Trần phải r�n đường cho chạy chớ kh�ng d�m đ�nh.

Khi chạy đến l�ng An Nh�n, c� một �ng cụ gi�, �o mũ chững chạc, chắp tay đứng b�n đường n�i rằng:
- Tướng qu�n trung dũng lắm. Thượng Đế k�n ng�i l�m thần xứ n�y rồi đ�y. C� một c�i g� b�n cạnh kia, đ� l� hương quả của tướng qu�n xin tướng qu�n lưu t�m cho.

Đo�n Thượng v�ng một tiếng rồi đến chỗ g� ấy xuống ngựa gối đầu v�o ngọn m�c m� nằm, một l�t th� mất, mối đ�n l�n lấp th�nh mồ.

Một khi chiến ch� đ� được x�c định, người Việt n�o cũng sẽ gan dạ chiến đấu như Đo�n Thượng.

C�i đ�ng qu� nhất cho quốc ph�ng kh�ng c� g� bằng tinh thần quốc ph�ng, tức c�i ch� quyết chiến. C� chiến ch� ấy th� mới c� dốc một l�ng phụ tử v�c cần c�u m� đ�nh giặc. C� chiến ch� ấy th� mới “th� l�m ma nước Nam c�n hơn l�m vương đất Bắc”. C� chiến ch� mới c� lời n�i “Nếu bệ hạ muốn h�ng xin h�y chặt đầu t�i trước đ�”.

Năm Đinh Sửu ni�n hiệu Tự Đức thứ 30, người Ph�p hứa trả lại bốn tỉnh v� nối lại h�a hiếu, triều đ�nh vui mừng cho l� đ� được v� sự. Cho n�n trong khoa thi hội, đ� lấy việc “Sứ nước Ph�p v�o chầu, h�a hiếu hợp lễ” để ra đầu đề b�i thi. Với c�i tinh thần quốc ph�ng như thế nước mất l� điều đương nhi�n.

Tinh thần quốc ph�ng Việt l� kết tinh của bốn nh�n tố:
- L�ng y�u với người th�n, nhiễu điều phủ lấy gi� gương.
- Hai b�n tay với đất đai, nước mắt v� mồ h�i x�y dựng giang sơn.
- Tr� tuệ s�ng tạo như trăm ng�n hoa nở.
- M�u đ�o v� tranh đấu với giặc, tổ ti�n con ch�u c�ng nhuộm m�u tr�n giải đất từng chứng kiến bao nhi�u trận oanh liệt c�n ghi dấu anh h�ng (Tr�ch “Chu tri lục”).