Bài học từ Lã Thị Xuân Thu

[hienchanh]

B�i học từ L� Thị Xu�n Thu


S�ch L� thị Xu�n Thu do L� Bất Vi chủ xướng bi�n soạn. �ng l� thừa tướng nước Tần, xuất th�n l� thương nh�n nước Vệ.

Sử k� Tư M� Thi�n ghi lại nguy�n do ra đời của bộ s�ch L� thị Xu�n Thu như sau[1]:

Bấy giờ ở Ngụy c� T�n Lăng Qu�n,

ở Sở c� Xu�n Th�n Qu�n,

ở Triệu c� B�nh Nguy�n Qu�n,

ở Tề c� Mạnh Thường Qu�n,

... đều đua nhau qu� kẻ sĩ, chiều t�n kh�ch.

Bất Vi thấy Tần mạnh m� m�nh kh�ng bằng họ n�n xấu hổ cũng đ�n mời c�c kẻ sĩ đ�i rất hậu, kh�ch ăn trong nh� c� đến ba ngh�n. Khi ấy chư hầu c� nhiều biện sĩ, như bọn Tu�n Khanh l�m s�ch truyền b� ra thi�n hạ. Bất Vi b�n sai c�c kh�ch soạn ra những điều m�nh biết, họp lại l�m t�m L�m, s�u Luận, mười Kỷ gồm hơn hai mươi vạn chữ, cho l� đủ hết những việc trời, đất, mu�n vật, xưa nay; đặt t�n s�ch l� L� Thị Xu�n Thu.

Sử gia đời sau đ�nh gi� cao � tưởng soạn s�ch L� thị Xu�n Thu của L� Bất Vi, xem đ� l� điều Tứ c�ng tử Chiến Quốc kh�ng s�nh được với �ng, v� họ nu�i kh�ch chỉ chủ yếu để b�nh trướng thế lực chứ kh�ng c� � đồ s�u xa như L� Bất Vi.

Thực tế lịch sử thời Chiến Quốc cho thấy, kẻ sĩ rời nước n�o th� nước đ� suy, kẻ sĩ tới nước n�o th� nước đ� hưng thịnh. Nước Tần vốn nhiều đời chỉ mạnh về qu�n sự, �t c� th�nh tựu như c�c nước ph�a đ�ng; việc thu h�t kẻ sĩ từ 6 nước đến nước Tần của L� Bất Vi nhằm b� đắp sự thiếu hụt về văn h�a. Lịch sử cho thấy những nh�n t�i do �ng thu dụng sau n�y đều trở th�nh rường cột của nh� Tần

S�ch gồm 26 quyển, 160 thi�n, nội dung tương đối phong ph� v� phức tạp. To�n bộ s�ch chia l�m 12 kỷ, 8 l�m, 6 luận, hơn 20 vạn chữ. Nội dung phong ph�, cho l� đủ hết những việc trời - đất, mu�n vật, xưa - nay.

L� thị Xu�n Thu c� kết cấu chặt chẽ, c�n đối. Ba phần lớn l� Kỷ, L�m, Luận mỗi phần chia ra những thi�n nhỏ, từ những g�c độ mệnh đề kh�c nhau; c�c chủ trương mệnh đề rạch r�i, mạch lạc th�nh một hệ thống, c� một sợi chỉ xuy�n suốt từ đầu đến cuối.

Mười hai thi�n sắp xếp theo 4 m�a, mỗi m�a c� 3 kỷ: Mạnh, Trọng, Qu�.

Kỷ thủ l� nguyệt lệnh của th�ng; xu�n chủ sinh, hạ chủ trưởng, thu chủ thu, đ�ng chủ t�ng.

C�c thi�n m�a hạ n�i về “trồng người”, về gi�o h�a; m�a thu n�i dụng binh, dụng h�nh v� về lẽ dụng hiền th� hơn dụng binh; m�a đ�ng th� nghỉ ngơi, lương thực cất giấu, l�m việc tử t�ng…


Gi� trị học thuật

L� Thị Xu�n Thu thu thập rộng r�i, tổng hợp sở trường của c�c nh�, v� vậy được gọi l� những lời n�i c� lựa chọn của Tạp Gia. C�c thực kh�ch của L� Bất Vi đại diện đủ c�c trường ph�i học thuật tư tưởng, do đ� họ biết kết hợp tinh thần thời đại với đặc điểm t�nh h�nh l�c đ� để đưa ra những b�i viết ti�u biểu cho trường ph�i tư tưởng học thuật của m�nh.

Nh�n chung, bộ s�ch soạn rất c�ng phu, lời văn thận trọng, nghi�m trang, tuy kh�ng tươi đẹp song cũng l� một t�c phẩm văn sử k� quan trọng v� c� gi� trị. L� thị Xu�n Thu được viết theo d�n � cương mục vạch sẵn, c� định hướng r� rệt, việc tuyển chọn c�c b�i viết rất nghi�m ngặt. Do đ�, đ�y kh�ng phải l� một luận văn m� l� một bộ chuy�n khảo, th�nh một hệ thống thống nhất hẳn hoi.

L� thị Xu�n Thu c� th�i độ “trạch thiện nhi t�ng” (chọn c�i hay m� theo), v� thế n� chọn h�nh thức chủ yếu l� kế thừa v� ph�t huy, chứ kh�ng thể hiện th�i độ hẹp h�i độc t�n một nh�, v�i dập những nh� kh�c. Đ�y được xem l� một th�i độ đ�ng qu�.

Trong to�n bộ 160 thi�n của cuốn s�ch đ� thể hiện quan điểm học thuật của chư tử, trong đ� chủ yếu c�: L�o Tử, Trang Tử, Mặc Tử, Nho gia, �m dương gia, Binh gia, N�ng gia…

L� Bất Vi l� thương gia, �ng kh�ng thực thi tư tưởng “trọng n�ng ức thương” như Thương Ưởng trước đ�y m� l� “nhất n�ng nh� thương”. Tư tưởng n�y được thực thi th�nh ch�nh s�ch c� lợi cho sự ph�t triển của x� hội.

Đ�y kh�ng chỉ l� một kiệt t�c của nh�n loại m� c�n l� một bộ s�ch mang tầm ảnh hưởng rộng đối với nhiều nh� văn học cũng như l� ch�nh trị học -- nhất l� đối với đất nước Trung Hoa.

Theo � kiến của Cao Dụ thời Đ�ng H�n:

"Bất Vi đ� tập hợp những điều sở văn của Nho gia, nhưng s�ch n�y chủ trương lấy đạo đức l�m mục ti�u, lấy v� vi l�m cương kỷ, lấy trung nghĩa l�m phẩm đức, lấy c�ng bằng cởi mở l�m chuẩn mực, như phối hợp cả Mạnh Kha, T�n Khanh với Ho�i Nam, Dương H�ng vậy"


Gi� trị tư tưởng

Đối với quan điểm tư tưởng của c�c nh�, L� Bất Vi kh�ng hề vơ v�o bừa b�i m� cố gắng gạn lọc, bỏ hết những chỗ m�u thuẫn, rồi tổng hợp lại h�nh th�nh n�n hệ thống của m�nh.

Phạm tr� tư tưởng trong L� thị Xu�n Thu rất lớn, kh�ng chỉ đề cập tới triết học, nhận thức luận m� luận giải cả về t�nh dục, b�y tỏ kiến giải về nh�n t�nh luận.

Về phương ph�p nhận thức, L� thị Xu�n Thu cố gắng gạt bỏ t�nh chủ quan v� t�nh phiến diện; chủ trương x�t danh để t�m c�i thực, danh thực tương đương v� chủ trương vận dụng đ�ng đắn phương ph�p tư duy logic, ph� ph�n ngụy biện.

S�ch lấy tư tưởng Nho gi�o l�m chủ, song bao h�m đủ cả c�c chủ � của c�c ph�i Danh gia, Ph�p gia, Mạc gia, N�ng gia...

Ngo�i ra, L� thị Xu�n Thu rất coi trọng dưỡng sinh v� thẳng thắn ph� ph�n c�c vua đương triều, kh�ng ki�ng d�.


Về ch�nh trị x� hội

L� Bất Vi tập hợp một tập thể s�ng t�c kh� lớn, s�ng t�c c�ng tr�nh nghi�m t�c, kh�ng chỉ để tranh đua tiếng với Tứ c�ng tử Chiến Quốc hay c�c trước t�c của Tu�n Tử đương thời, �ng c�n muốn d�ng pho s�ch n�y để c�ng bố m� h�nh thiết chế của m�nh, phương �n cai trị của m�nh cho Trung Hoa sắp ho�n th�nh thống nhất dưới quyền cai trị của nước Tần. Cuốn s�ch ch�nh l� tham vọng ch�nh trị của L� Bất Vi muốn t�c động đến Tần vương Ch�nh.

C�c sử gia so s�nh tư tưởng của L� thị Xu�n Thu với đường lối sau n�y Tần Thủy Ho�ng �p dụng v� chỉ ra sự kh�c biệt kh� lớn:

Về việc cai trị quốc gia:

L� thị Xu�n Thu c� một loạt quan điểm: muốn x� hội y�n trị v� hưng thịnh th� trước hết phải thi h�nh đạo l�m vua, vua phải l�m lợi cho d�n, lợi cho thi�n hạ chứ kh�ng được l�m lợi cho m�nh; nghĩa l� chỉ c� thuận l�ng d�n th� mới c� thể thực hiện được “trị thế” (đời b�nh trị). L� Thị Xu�n Thu chủ trương một nền ch�nh trị tiến bộ v� cởi mở, rộng đường ng�n luận, vua chọn lời n�i m� theo; chủ trương “t�n sư dưỡng sĩ” (coi trọng nh�n t�i). Nhưng sau n�y Tần Thủy Ho�ng đ� kh�ng sử dụng L� thị Xu�n Thu m� thi h�nh ch�nh s�ch d�ng h�nh phạt t�n bạo h� khắc, b� chặt ch�nh trị n�n đế quốc Tần chỉ truyền được 2 đời th� mất.

Về thế giới quan:

L� Bất Vi cơ bản l� người kh�ng m� t�n quỷ thần, ngược lại Tần Thủy Ho�ng rất tin v�o quỷ thần v� muốn trở th�nh ti�n. L� Bất Vi chủ trương “hạn chế dục vọng”, vừa khẳng định dục vọng l� t�nh hợp l� trong cuộc sống lo�i người nhưng vẫn chống lại việc thả lỏng dục vọng; Tần Thủy Ho�ng lại theo chủ nghĩa thỏa m�n dục vọng.

Về sử dụng quyền lực của vua:

L� Bất Vi ph� ph�n việc vua độc đo�n, n�n giao bớt quyền h�nh cho c�c bầy t�i thi thố t�i năng v� nghe lời can gi�n; nhưng thực tế Tần Thủy Ho�ng rất độc đo�n, lu�n c� th�i độ kh�ng t�n nhiệm bầy t�i, thường đề ph�ng v� tự m�nh l�m mọi việc.

Nhận thức mối quan hệ giữa vua v� d�n:

L� thị Xu�n Thu mang quan điểm “d�n qu� qu�n khinh”, “phải thuận l�ng d�n”, “y�u thương d�n”, “c�i gốc của t�n miếu l� ở d�n”. Trong khi đ� th� Tần Thủy Ho�ng xem d�n ch�ng như cỏ r�c, gọi l� “bọn đầu đen”, kh�ng chấp nhận lời n�i n�o tr�i ngược � m�nh, cấm học h�nh tiếp thu tư tưởng.


Theo đ�nh gi� của Qu�ch Mạt Nhược:

"Nếu tiếp tục cai trị theo đường lối của L� Bất Vi, th� nước Tần vẫn c� thể thống nhất Trung Quốc. Hơn nữa, sau khi thống nhất, chắc chắn kh�ng thể chỉ trong v�ng 15 năm đ� nhanh ch�ng sụp đổ to�n diện".

Nh� nghi�n cứu Việt Nam Phan Văn C�c cũng n�u giả thuyết nếu Thủy Ho�ng theo đường lối của L� thị Xu�n Thu th� c� thể t�nh h�nh (kết cục của nh� Tần) đ� kh�c .


Nguồn:

http://vi.wikipedia.org/wiki/L%C3%A3..._Xu%C3%A2n_Thu