Lịch sử Văn minh Ấn Độ

[Mặc Vũ]

T�c giả: Will Durant
Người dịch: Nguyễn Hiến L�

V�i lời thưa trước

Trước đ�y t�i đ� đăng b�i Tựa của người dịch[1], t�i cũng tr�ch đăng Ấn Độ v� Phật Th�ch Ca[2] gồm trọn chương I, trọn chương II v� tiết 1 của chương V. Dưới đ�y, t�i sẽ tiếp tục đăng phần c�n lại của cuốn Lịch sử văn minh Ấn Độ n�y.

Để c�c bạn tiện theo d�i, t�i xin được nhắc lại l� t�c phẩm Lịch sử văn minh Ấn Độ nằm trong tập

I: Di sản phương Đ�ng, bộ Lịch sử văn minh của Will Durant, m� tập n�y xuất bản trước đệ nhị thế chiến, Ấn Độ l�c đ� gồm cả c�c nước Ấn Độ, Pakistan v� Bangladesh ng�y nay. Cụ Nguyễn Hiến L� dịch cuốn Lịch sử văn minh Ấn Độ từ bản Ph�p dịch do nh� Rencontre ở Lausanne (Thuỵ Sĩ) xuất bản; ở đ�y, t�i tham khảo bản tiếng Anh The Story of Civilization, Volume I: Our Oriental Heritage[3], Book two: India and Her Neighbors, từ trang 422 đến trang 683, để nếu cần, t�i sẽ hoặc sửa lỗi hoặc ch� th�ch, hoặc cả hai.

GF.

Ch�n l� cao cả nhất l� ch�n l� n�y: Thượng
Đế hiện diện ở trong vạn vật. Vạn vật l� mu�n
h�nh vạn trang của Thượng Đế. Kh�ng n�n
t�m một đấng thần linh n�o kh�c� Ch�ng ta
cần một t�n gi�o tạo những con người cho ra
con người� Bạn n�n bỏ những t�n gi�o thần b�
l�m cho bạn suy nhược đi, v� bạn n�n cương
cường� Trong năm chục năm sắp tới đ�y�
ch�ng ta n�n từ bỏ hết c�c thần linh kh�c
trong tr� �c ta đi. Chỉ c� mỗi một đấng Thượng
Đế c� � thức, l� n�i giống của ch�ng ta, đ�u đ�u
cũng c� b�n tay của Ng�i, b�n ch�n của Ng�i,
cặp tai của Ng�i; Ng�i bao tr�m hết thảy� Sự
s�ng b�i ch�nh đ�ng nhất l� sự s�ng b�i vạn
vật chung quanh ta� Chỉ người n�o gi�p đỡ
vạn vật mới thực sự l� thờ phụng Thượng Đế.

-VIVEKANADA

NI�N BIỂU LỊCH SỬ ẤN ĐỘ
Trước C�ng nguy�n

� ..�..4000�.Văn minh t�n thạch kh� ở Mysore.
�.. �..2900�.Văn minh Mohenjo-daro.
� . �..1600�.D�n tộc Aryen x�m chiếm Ấn Độ.
1000 � 500�.C�c kinh Veda (Phệ Đ�) xuất hiện.
..800 � 500�.Upanishad (C�c b�i thuyết gi�o).
..599 � 527�.Mahavira, gi�o tổ đạo Jainisme (K� Na gi�o).
..563 � 483�.Phật Th�ch Ca
��... �500�.Sushruta, y sĩ.
� �...�500�.Kapila v� triết l� Sankhya.
� ...��500�.C�c Purana đầu ti�n
� ...��329�.Hi Lạp x�m chiếm Ấn Độ.
� ...��325�.Vua Hi Lạp Alexandre rời Ấn Độ.
..322 � 298�.Triều đại Maurya.
..302 � 185�.Chandragupta Maurya.
..302 � 298�.M�gasth�nes ở Pataliputra.
..273 � 232�.A�oka (A Dục).

Sau C�ng nguy�n
�.� . ....120�.Kanishka, vua xứ Kushan.
�.�... �120�.Charaka, y sĩ.
...320 � 530�.Triều đại Gupta.
...320 � 330�.Chandragupta I.
...330 � 380�.Chamudragupta.
...380 � 413�.Vikamaditya.
...399 � 414�.Ph�p Hiển qua Ấn Độ.
...100 � 700�.C�c đền ch�a v� b�ch hoạ ở Ajanta.
�.�... �400�.Kalidasa, thi sĩ v� kịch t�c gia.
...455 � 500�.Hung N� x�m chiếm Ấn Độ.
.��... �499�.Aryabhata, to�n học gia.
...505 � 587�.Vaharamihira, thi�n văn gia.
...598 � 660�.Brhamagupta, thi�n văn gia.
...606 � 648�.Vua Harsha-Vardhana.
...608 � 642�.Pulakeshin II, vua Chalukyan.
...629 � 645�.Huyền Trang qua Ấn Độ.
...629 � 650�.Srong-tsan Gampo, vua T�y Tạng.
...630 � 800�.Ho�ng kim thời đại ở T�y Tạng.
�.� .. �639�.Srong-tsan Gampo dựng kinh đ� Lhasa.
�.� ...�712�.D�n tộc Ả Rập xăm chiếm xứ Sindh.
�.� .. �..75�.Vương quốc Pallava th�nh lập.
�.750 � 780�.X�y dựng c�c đền ch�a Borobudur ở Java.
.��.....�760�.Đền Kailasha.
....788 � 820�.Shankara, triết gia ph�i Vedanta.
....800 -1300�.Ho�ng kim thời đại ở Cao Mi�n.
....800 -1400�.Ho�ng kim thời đại ở Rajputana.
�.�.....�900�.Vương quốc Chola th�nh lập.
..973 � 1048�.Alberuni, nh� b�c học Ả Rập.
���......993�.Dựng th�nh Delhi.
..997 � 1031�.Vua Hồi gi�o[1] Mahmoud tỉnh Ghazni.
���....1008�.Mahmoud xăm lăng Ấn Độ.
1076 � 1126�.Vikramaditya Chalukya.
��....�1114�.Bhaskara, to�n học gia.
��....�1150�.X�y dựng đền Angkor Vat (Đế Thi�n) ở Cao Mi�n.
��....�1186�.D�n tộc Thổ Nhĩ K� x�m chiếm Ấn Độ.
1206 � 1526�.Triều đại c�c vua Hồi gi�o ở Delhi.
1206 � 1210�.Vua Hồi gi�o Kutbu-d Din Aibak.
1288 � 1293�.Marco Polo ở Ấn Độ.
1296 � 1315�.Vua Hồi gi�o Alau-d Din.
��....�1303�.Alau-d Din chiếm Chitor.
1325 � 1351�.Vua Hồi gi�o Muhammad bin Tughlak.
��....�1336�.Th�nh lập vương quốc Vijayanagar.
1336 � 1405�.Timur (Tamerlan).
1351 � 1388�.Vua Hồi gi�o Firoz Shah.
���....1398�.Timur x�m chiếm Ấn Độ.
1440 � 1518�.Kabir, thi sĩ.
1469 � 1538�.Baba Nanak, người th�nh lập c�c m�n ph�i Sikh.
1483 � 1530�.Babur th�nh lập triều đại M�ng Cổ.
1483 � 1573�.Sur Das, thi sĩ.
���....1498�.Vasco de Gama tới Ấn Độ.
1509 � 1529�.Kishna deva Raya trị v� vương quốc Vijayanagar.
��....�1550�.Người Bồ Đ�o Nha chiếm th�nh Goa.
1530 � 1542�.Humayun.
1532 � 1624�.Tusi, thi sĩ.
1524 � 1545�.Sher Shah.
1555 � 1556�.Humayun vừa phục hưng th� băng.
1560 � 1605.�Akbar (A C�ch B�).
��....�1565�.Vương quốc Vijiyanagar sụp đổ ở Talikota.
��....�1600�.C�ng ty Đ�ng Ấn th�nh lập.
1605 � 1627�.Jehangir.
1628 � 1658�.Shah Jehan.
��....�1631�.Ho�ng hậu Mumtaz Mahal chết.
1658 � 1707�.Aurang Zeb.
��....�1674�.Người Ph�p th�nh lập Pondichery.
1674 � 1680�.Raja Shivaji.
��....�1690�.Người Anh th�nh lập Calcuta.
1756 � 1763�.Chiến tranh Anh-Ph�p ở Ấn Độ.
��....�1757�.Trận Plassey.
1765 � 1767�.Robert Clive, thống đốc Bengale.
1772 � 1774�.Warren Hastings, thống đốc Bengale.
1786 � 1793�.Hu�n tước Cornwallis, thống đốc Bengale.
1788 � 1795�.Vụ xử tội Warren Hastings.
1798 � 1805�.Hầu tước Wellesley, thống đốc Bengale.
1828 � 1835�.Hu�n tước Cavendish-Bentick, to�n quyền thống đốc Ấn Độ.
���....1828�.Ram Mohun Roy th�nh lập gi�o ph�i Brahma-Somaj.
��....�1829�.B�i bỏ tục suttee (hoả thiểu quả phụ).
1836 � 1886�.Ramakrisna.
�....��1857�.C�c cipaye nổi loạn.
�....��1858�.Ấn Độ thuộc về Ho�ng gia Anh.
��....�1861�.Rabindranath Tagore sanh.
1863 � 1902�.Vivekananda (Narendranath Dutt).
��....�1869�.Mohandas Raramchand Gandhi sanh.
��....�1875�.Dayananda th�nh lập gi�o ph�i Arya Somaj.
1880 � 1884�.Hầu tước Ripon, ph� vương Ấn Độ.
1899 � 1905�.Hu�n tước Curzon, ph� vương.
1816 � 1921�.Hu�n tước Chelmsford, ph� vương.
��....�1919�.Amritsar.
1921 � 1926�.Hu�n tước Reading, ph� vương.
1926 � 1931�.Hu�n tước Irwin, ph� vương.
��....�1931�.Hu�n tước Willingdon, ph� vương[2].
��....�1935�.Sắc lệnh Ch�nh phủ Ấn Độ (th�nh lập Li�n bang Ấn).
1945 � 1946�.Hội nghị Simla v� hội nghị New Delhi.
�....��1947�.Ấn Độ t�ch ra th�nh Hindoustan (Ấn) v� Pakistan (Hồi)[3].
�....��1948�.Ấn Độ độc lập � Gandhi bị �m s�t.

TVEB

[Mặc Vũ]

CHƯƠNG III
TỪ ALEXANDRE TỚI AURENG-ZEB

I. CHANDRAGUPTA

Vua Alexandre v� Ấn Độ - Nh� giải ph�ng: Chandragupta – D�n ch�ng – Đại học Taxila – Cung điện – Một ng�y của một �ng vua – Một Machiavel thời cổ - Tổ chức h�nh ch�nh – Luật ph�p – Y tế - Giao th�ng v� chuy�n chở, đường s� – Cơ quan h�nh ch�nh ở c�c th�nh thị


Năm 327 trước C�ng nguy�n, Đại đế Hi Lạp Alexandre mới chiếm xong Ba Tư, xua qu�n qua đ�o Hindoukouch tiến v� Ấn Độ. Trong một năm �ng x�ng pha trong c�c tiểu quốc tr� ph� ở T�y Bắc, trước kia thuộc đế quốc Ba Tư, tới đ�u cũng bắt d�n ch�ng cung cấp lương thực cho đại qu�n của �ng v� đ�ng thuế cho �ng. Đầu năm -326, �ng vượt s�ng Indus, vừa đ�nh vừa tiến từ từ xuống phương Nam v� phương Đ�ng, qua c�c xứ Taxila v� Rawalpindi. �ng gặp v� đ�nh tan đạo qu�n của vua Porus gồm 30.000 bộ binh, 4.000 kị binh, 300 chiến xa v� 200 thớt voi, giết 12.000 qu�n của Porus. Porus đ� anh dũng chiến đấu tới c�ng, cho n�n khi �ng ta đầu h�ng, Alexandre vừa phục sự cam đảm, vừa khen v�c d�ng to lớn, tướng mạo đường đường lẫm liệt của �ng, hỏi �ng muốn được đối xử ra sao. Vua Porus đ�p: “Alexandre, �ng n�n đ�i t�i v�o h�ng qu�n vương”. Alexandre đ�p: “Đ�nh rồi, đ� l� chuyện của t�i, nhưng �ng cho t�i biết �ng muốn g� hơn cả”. Porus bảo Alexandre hỏi như vậy l� đủ cho m�nh m�n nguyện rồi, kh�ng đ�i g� nữa. Lời đ�p đ� l�m cho Alexandre th�ch ch�, v� Alexandre cho Porus l�m vua trọn phần Ấn Độ m� �ng mới chiếm được. Từ đ�, Porus phải lệ thuộc xứ Mac�doine (tổ quốc của Alexandre) nhưng l� đồng minh trung t�n v� cương nghị. Alexandre muốn tới biển đ�ng – tức vịnh Bengale – nhưng qu�n sĩ kh�ng chịu tiến th�m nữa. Thuyết phục rồi giận dỗi cũng v� hiệu, �ng đ�nh phải nhượng bộ, k�o đo�n qu�n kiệt quệ trở về, mới đầu dọc theo bờ s�ng Hydaspe rồi theo bờ biển, ngược l�n G�drosie v� B�loutchistan. Trong cuộc lui binh đ�, �ng qua nhiều miền c� những bộ lạc bất qui phục v� gần như ng�y n�o qu�n đội của �ng cũng phải chiến đấu. Sau hai mươi th�ng r�t qu�n như vậy, trở về tới Suse th� đạo qu�n �ng xua v�o Ấn Độ ba năm trước, nay xơ x�c, thiểu n�o.

Bảy năm sau Mac�doine kh�ng c�n giữ được ch�t quyền h�nh g� ở Ấn Độ nữa. Sở dĩ c� sự thay đổi ho�n to�n l� nhờ hoạt động của một nh�n vật l�ng mạn nhất trong lịch sử Ấn Độ, t�i cầm qu�n k�m Alexandre – dĩ nhi�n – nhưng t�i nội trị v� ngoại giao th� vượt xa Alexandre: Chandragupta, vốn l� một thanh ni�n qu� tộc Kshatriya, bị quốc vương Nanda, c� họ h�ng với ch�ng, đ�y ra khỏi Magadha. Được Kautilya Chanakya, một người quỉ quyệt, gi�u thủ đoạn, l�m cố vấn, ch�ng tổ chức một đạo qu�n nhỏ, dẹp được hết c�c đồn qu�n Mac�doine v� tuy�n bố Ấn Độ độc lập. Rồi ch�ng tiến về Pataliputra[1] kinh đ� vương quốc Magadha, g�y một cuộc c�ch mạng, chiếm ng�i b�u v� s�ng lập triều đại Mauryan, triều đại n�y l�m chủ Hindoustan v� A Ph� H�n[2] trong một trăm ba mươi bảy năm. Vừa can đảm vừa biết d�ng m�nh kho� kh�n kh�o của Kautilya, Chandragupta l�m cho triều đại �ng th�nh mạnh nhất thời đ�. Khi M�gasth�nes, với tư c�ch l� sứ thần của Seleuces Nicator, vua Syrie, tới kinh đ� Pataliputra, �ng ngạc nhi�n thấy một nền văn minh m� �ng ta về khoe với c�c người Hi Lạp ng�y thơ rằng kh�ng k�m nền văn minh Hi Lạp ch�t n�o – ta n�n nhớ văn minh Hi Lạp thời đ� to�n thịnh.

M�gasth�nes đ� lưu lại nhiều trang ca tụng đời sống ở Ấn đương thời, c� lẽ �ng ta hơi t� điểm một ch�t. Trước hết �ng lấy l�m lạ rằng Ấn kh�ng c� chế độ n� lệ[3], v� d�n ch�ng chia l�m nhiều tập cấp tuỳ theo nghề nghiệp, �ng cho sự ph�n chia x� hội như vậy rất tự nhi�n, hợp l�, chấp nhận được. Vị sứ thần đ� bảo d�n ch�ng sống sung sướng.

V� c�ch thức họ b�nh dị m� đời sống của họ đạm bạc. Kh�ng khi n�o họ uống rượu, trừ trong c�c buổi lễ tế thần… Luật ph�p v� c�ch lập khế ước của họ rất giản dị, chứng cớ l� gần như kh�ng bao giờ họ ra to�. Họ kh�ng kiện c�o nhau v� c�c tờ hợp đồng hoặc g� cho vay mượn, họ kh�ng cần d�ng con dấu hoặc người l�m chứng v� họ tin nhau… Họ trọng đạo đức v� t�nh th�nh thực… Đa số đất đai đều c�y cấy, mỗi năm hai m�a… V� vậy người ta bảo Ấn Độ chưa hề biết nạn đ�i k�m, chưa bao giờ thiếu thức ăn cho d�n ch�ng.

Thời Chandragupta, Bắc Ấn c� khoảng hai ng�n thị trấn, v� thị trấn cổ nhất l� Taxila, c�ch thị trấn Rawalpindi hiện nay khoảng ba chục c�y số về ph�a Bắc. Arrien bảo thị trấn đ� “lớn v� thịnh vượng”, Strabon bảo n� rộng v� c� nhiều luật lệ rất tốt. N� vừa l� một qu�n khu vừa l� một đất văn vật v� n� c� một địa vị rất quan trọng về phương diện chiến lược, ở tr�n con đường ch�nh đưa sang T�y �, m� lại c� trường đại học lớn nhất đương thời Ấn Độ. Sinh vi�n mọi nơi đổ x� lại Taxila cũng như thời Trung Cộ họ đổ x� lại Paris, ở đ� c� những gi�o sư giỏi nhất dạy đủ c�c m�n nghệ thuật v� khoa học, trường Y khoa Taxila nổi danh khắp phương Đ�ng[4].

M�gasth�ne đ� tả Pataliputra, kinh đ� của Chandragupta như sau: kinh đ� d�i khoảng mười lăm c�y số, rộng ba c�y số, cung điện nh� vua tuy cất bằng c�y nhưng M�gasth�ne cho l� đẹp hơn c�c cung điện ở Suse v� Ecbatane, v� chỉ k�m cung điện Pers�palis th�i. Cột đều bọc một lớp v�ng, vẽ những h�nh chim v� l� c�y, trong cung b�y những đồ đạc v�ng son rực rỡ. Nền văn minh đ� vẫn c� ch�t vẻ khoe khoang đặc biệt của phương Đ�ng, chứng cớ l� c� những b�nh lớn bằng v�ng trực k�nh một thước t�m mươi, một sử gia Anh sau khi nghi�n cứu c�c t�i liệu văn học hoặc hội hoạ, c�c cổ vật c�n lại, kết luận rằng thế kỉ IV v� thứ III trước C�ng nguy�n, nghệ thuật v� kĩ nghệ của đế quốc Maurya kh�ng k�m nghệ thuật v� kĩ nghệ dưới thời c�c vua M�ng Cổ mười t�m thế thế kỉ sau.

Chandragupta d�ng v� lực chiếm được ng�i rồi, sống trong cảnh v�ng son rực rỡ của cung điện trong hai mươi bốn năm, đ�i khi chỉ mới ra ngo�i th�nh tiếp x�c với d�n ch�ng, những l�c đ�, bận bộ triều phục bằng lụa l� th�u kim tuyến, ngồi trong một chiếc kiệu bằng v�ng hoặc cưỡi một thớt tượng trang sức lộng lẫy. Trừ những buổi đi săn hoặc ti�u khiển, c�n �ng d�ng hết th� giờ v�o việc cai trị một quốc gia đương ph�t triển mạnh. Mỗi ng�y �ng chia l�m mười s�u khoảng, mỗi khoảng ch�n mươi ph�t. Khoảng thứ nhất, �ng thức dậy, trầm tư, khoảng thứ nh� �ng đọc c�c bản điều trần của c�c đại thần rồi ban c�c mật lệnh, khoảng thứ ba �ng họp với c�c nh� cố vấn trong một điện ri�ng, khoảng thứ tư, lo về t�i ch�nh v� binh bị, khoảng thứ năm, đọc c�c sớ thỉnh cầu của d�n v� xử �n, khoảng thứ s�u d�ng để tắm v� ăn, khoảng thứ bảy thu thuế v� c�c cống phẩm, bổ dụng quan lại, khoảng thứ t�m lại họp nội c�c, nghe c�c lời b�o c�o của bọn mật vụ v� bọn triều thần cũng do th�m cho �ng, khoảng thứ ch�n d�ng để nghỉ ngơi, tụng niệm, khoảng thứ mười v� mười một d�ng để giải quyết c�c vấn đề v� bị, khoảng thứ mười hai cũng nghe b�o c�o mật, khoảng thứ mười ba để tắm v� ăn bữa tối, ba khoảng cuối c�ng, mười bốn, mười lăm v� mười s�u để ngủ. Sự thực kh�ng chắc đ� đ�ng như vậy, c� lẽ đ� chỉ l� chương tr�nh l� tưởng m� sử gia mong cho Chandragupta theo được hoặc muốn cho d�n ch�ng tưởng rằng Chandragupta theo được. C�c tin tức trong cung điện đưa ra �t khi đ�ng sự thật lắm.

Sự thực mọi quyền h�nh do vi�n đại thần quỉ quyệt Kautilya nắm hết. Kautilya vốn l� một tu sĩ B� La M�n, biết r� gi� trị của t�n gi�o về phương diện ch�nh trị, nhưng trong c�ch h�nh động lại kh�ng theo c�c qui tắc đạo đức, như c�c nh� độc t�i hiện thời, �ng ta cho rằng phương tiện n�o cũng tốt miễn l� c� lợi cho quốc gia. Con người đ� v� sở bất vi, tr�o trở, nhưng rất trung t�n với vua, �ng ta hầu hạ Chandragupta trong cảnh lưu đ�y, trong cơn thất bại, trong thời mạo hiểm, b�y mưu lập kế cho chủ để giết người, thắng trận, v� thủ đoạn kh�n kh�o, l�m cho quốc gia của chủ ho� mạnh nhất Ấn Độ thời đ�, c�c thời trước cũng kh�ng bằng. Như Machiavel ở � thời Trung cổ, t�c giả cuốn Prince, Kautilya nghĩ n�n ch�p lại những thuật �ng ta d�ng trong chiến tranh v� ngoại giao, theo truyền thuyết �ng ta l� t�c giả cuốn Arthshastra, cuốn s�ch cổ nhất viết bằng tiếng Sancrit. Bảng liệt k� c�c c�ch �ng đề nghị để chiếm một đồn đủ cho ta thấy �c thực tế của �ng “tế nhị” ra sao. C�c c�ch đ� l� “gian kế, d�ng gi�n điệp, hối lộ b�n địch, bao v�y, xung phong”. R� r�ng �ng ta muốn ph� �t sức nhất. C�ch trị d�n của Chandragupta v� vi�n tể tướng của �ng kh�ng c� t�nh c�ch d�n chủ, nhưng triều đại đ� vẫn l� triều đại tốt nhất, v� tiền kho�ng hậu trong lịch sử Ấn Độ. Akba, minh qu�n bậc nhứt M�ng Cổ “kh�ng sao so s�nh được với Chandragupta v� người ta c� thể tin rằng kh�ng một th�nh thị Hi Lạp n�o thời cổ được tổ chức kh�o hơn. Ch�nh quyền r� r�ng l� dựa tr�n sức mạnh của qu�n đội. Nếu lời của M�gasth�ne đ�ng tin (nhưng lời của �ng cũng đ�ng ngờ như lời c�c ph�ng vi�n b�o ch� ng�y nay ở ngoại quốc) th� Chandragupta c� một đạo qu�n gồm 60.000 bộ binh, 30.000 kị binh, 9.000 thớt voi, v� v� số chiến xa kh�ng biết r� bao nhi�u. N�ng d�n v� tu sĩ B� La M�n được miễn dịch, Strabon bảo n�ng d�n được y�n ổn c�y ruộng trong thời chiến. Theo nguy�n tắc, quyền của nh� vua kh�ng bị hạn chế, nhưng sự thực một phần quyền h�nh thuộc về một hội đồng – c� khi do nh� vua chủ toạ, c� khi kh�ng – nhiệm vụ l� thảo luật, quyết đo�n về t�i ch�nh, lo việc ngoại giao v� bổ nhiệm cả v�i chức lớn trong triều đ�nh. M�gasth�ne nhấn mạnh v�o “tư c�ch cao thượng v� s�ng suốt” của c�c vị cố vấn đ� m� nhiệm vụ trong ch�nh quyền thật l� quan trọng.

Nội c�c gồm nhiều bộ c� quyền hạn r� rệt v� một số c�ng chức đủ c�c cấp: c�c bộ đ� lo việc thu thuế, đ�nh thuế quan, cấp giấy th�ng h�nh, giải quyết c�c vấn đề bi�n giới, giao th�ng, thuế gi�n thu, mỏ, canh n�ng, mục s�c, thương mại, l�m sản, thuyền b�, kho chứa h�ng, xưởng đ�c tiền, cả vấn đề du h� trong d�n gian v� m�i d�m nữa. Chẳng hạn vi�n tổng gi�m đốc thuế gi�n thu kiểm so�t việc bu�n b�n thuốc men, rượu, quyết định cho mở bao nhi�u qu�n rượu, ở đ�u, mỗi qu�n b�n bao nhi�u rượu. Vi�n tổng gi�m đốc mỏ định chu vi khai th�c cho những người được ph�p, những người n�y phải nộp một số thuế nhất định l� bao nhi�u đ� cho triều đ�nh v� nộp cho �ng ta một số t�nh theo lợi tức, về canh n�ng cũng gần như vậy v� theo nguy�n tắc, đất thuộc về quốc gia hết. Vi�n tổng gi�m đốc du h� kiểm so�t c�c s�ng bạc, cung cấp c�c con th� l�, c�c s�ng phải nộp thuế mới được d�ng c�c con th� l� đ�, ngo�i ra c�n nộp cho quốc khố 5% số lời. Vi�n tổng gi�m đốc m�i d�m coi chừng c�c g�i điếm, coi chừng sự chi ti�u của họ, bắt họ phải nộp mỗi th�ng hai ng�y tiền họ kiếm được, �ng ta c�n nu�i hai ả trong cung để họ “tiếp đ�i” kh�ch khứa của �ng v� cũng để l�m gi�n điệp cho �ng nữa. L�m nghề n�o cũng phải đ�ng thuế, ngo�i ra triều đ�nh thỉnh thoảng quy�n tiền của bọn ph� gia nữa. Triều đ�nh định gi� cả c�c m�n h�ng, đ�ng k� kiểm so�t xem thước v� c�n c� đ�ng c�ch thức kh�ng, lập c�c xưởng quốc gia để chế tạo một số ho� phẩm n�o đ�, ch�nh quyền c�n b�n rau v� giữ độc quyền về mỏ, muối, gỗ, tơ lụa, ngựa v� voi.

Tại c�c l�ng, ch�nh c�c hương trưởng hoặc c�c panchayat – hương hội gồm năm hương chức – lo việc xử kiện, tại c�c th�nh phố, quận hoặc tỉnh, c� những to� �n thuộc nhiều cấp, tại kinh đ�, Nội c�c l�nh nhiệm vụ của tối cao ph�p viện, v� nếu cần th� nh� vua sẽ xử c�c vụ chống �n cuối c�ng. H�nh phạt rất nghi�m khắc: chặt tay, chặt ch�n, khổ h�nh v� tử h�nh, thường thường l� quyết định theo luật b�o th� hoặc bồi thường. Nhưng ch�nh quyền kh�ng phải chỉ lo trừng trị tội �c, m� c�n săn s�c đến vệ sinh, y tế, mở nhiều dưỡng đường, nhiều cơ quan từ thiện, gặp những năm đ�i k�m th� lấy th�c gạo, thức ăn trong kho ra ph�t chẩn, bắt buộc người gi�u bố th� cho kẻ ngh�o, v� những năm kinh tế khủng hoảng, tổ chức c�c đại c�ng t�c cho d�n thất nghiệp c� c�ng ăn việc l�m.

Bộ giao th�ng tr�n thuỷ th� qui định sự chuy�n chở bằng đường thuỷ, che chở c�c h�nh kh�ch tr�n s�ng hoặc tr�n biển, tu bổ c�c cầu, hải cảng, giang cảng, đặt những đ� đưa qua s�ng nhỏ, chỗ n�o tư nh�n kh�ng lập sẵn bến – lối tổ chức nửa c�ng nửa tư đ� rất tốt, một mặt tư nh�n kh�ng bốc lột d�n ch�ng được v� c�n c� sự cạnh tranh của ch�nh phủ, một mặt, nhờ c� những tổ chức tư nh�n m� tổ chức ch�nh phủ kh�ng phung ph� qu� v� kh�ng độc quyền m� phải cạnh tranh. Bộ giao th�ng tr�n bộ đắp v� sửa tất cả c�c đường trong nước, từ những hương lộ d�ng cho xe b�, nối l�ng nọ tới l�ng kia, tới những thương lộ (đường để giao th�ng bu�n b�n) rộng mười thước v� vương lộ (tức như quốc lộ) rộng gần hai chục thước. Một trong những vương lộ đ� d�i gần hai ng�n c�y số, đưa từ kinh đ� Pataliputra tới bi�n giới T�y Bắc, nghĩa l� bằng nửa đường băng ngang Hoa K� từ Đ�ng qua T�y. M�gasth�ne bảo b�n bờ lộ, cứ c�ch ng�n rưỡi thước lại cấm một trụ ghi hướng đi về đ�u v� khoảng đường c�n bao xa. C�ng c�ch khoảng gần đều đều, người ta trồng c�y c� b�ng m�t b�n lề đường, đ�o giếng, dựng c�c nh� trạm v� c�c lữ điếm. Chuy�n chở th� d�ng xe b�, kiệu, xe tr�u, ngựa, lạc đ�, voi, lừa v� phu phen. Đi bằng voi l� c�ch thức sang nhất, chỉ ho�ng tộc v� c�c đại thần mới d�ng, c�ch đ� được d�n rất ham m� v� người ta cho rằng một con voi đ�ng qu� hơn c�i trinh tiết của người đ�n b�[5].

Việc h�nh ch�nh trong c�c thị trấn cũng tổ chức theo qui tắc ph�n phối c�c dịch vụ th�nh nhiều ti ri�ng biệt. Chẳng hạn kinh đ� Pataliputra gồm một hội đồng gồm ba mươi nh�n vi�n chia l�m s�u ti. Một ti điều khiển kĩ nghệ, một ti lo về ngoại kiều, kiếm chỗ ở cho họ, hướng dẫn họ m� cũng d� x�t sự di chuyển của họ, một ti giữ sổ sinh v� tử, một ti nữa cung cấp giấy ph�p cho thương nh�n, qui định việc b�n c�c sản phẩm tự nhi�n, kiểm so�t c�c đồ đo lường, một ti nữa kiểm so�t việc b�n ho� phẩm, một ti nữa đ�nh thuế 10% v�o mọi việc giao dịch. Hawell bảo: “T�m lại, ở thế kỉ thứ IV trước C�ng nguy�n, Pataliputra c� vẻ l� một đ� thị tổ chức v� cai trị ho�n hảo nhất của m�n x� hội học”. C�n Vincent Smith th� khen: “Sự tuyệt hảo của c�c biện ph�p đ� đ�ng l�m cho ta ngạc nhi�n d� ta chỉ mới x�t c�c đại cương m� th�i, nếu đi s�u v� chi tiết th� ta c�ng th�n phục rằng ba trăm năm trước C�ng nguy�n, l�m sao Ấn Độ đ� s�ng lập v� thực h�nh được một nền h�nh ch�nh như vậy”.

Ch�nh quyền đ� c� một nhược điểm l� chuy�n chế, do đ� lu�n lu�n phải d�ng đến sức mạnh v� mật vụ. Như mọi nh� cầm quyền chuy�n chế, ngai v�ng của vua Chandragupta rất lung lay, �ng ta lu�n lu�n lo sợ một vụ nổi loạn, sợ bị �m s�t. Đ�m n�o cũng phải đổi ph�ng ngủ, kh�ng d�m ngủ ho�i một ph�ng, v� l�c n�o cũng c� vệ binh ở chung quanh. Theo truyền thuyết Ấn m� c�c sử gia ch�u �u cho l� đ�ng, c� lần một nạn đ�i k�m k�o d�i qu� (lời của M�gasth�nes) l�m cho nước đi�u t�n, Chandragupta thất vọng v� bất lực, kh�ng cứu nổi d�n, tho�i vị, sống cuộc đời khổ hạnh như c�c t�n đồ Ja�n trong mười hai năm nữa rồi tuyệt thực để chết. Voltaire bảo: “Đ�nh rằng x�t cho c�ng th� đời sống của một g� đưa đ� c� phần sướng hơn đời sống của một vị đại-thống-l�nh, nhưng t�i nghĩ cũng chẳng kh�c nhau bao nhi�u, n�n chẳng cần phải ph� c�ng b�n”.

------------------------
[1] Nay l� Patna.

[2] Tức Afghanistan. (Goldfish).

[3] Arrien cũng ngạc nhi�n rằng mọi người d�n Ấn đều tự do, kh�ng c� một người n�o l� n� lệ.

[4] Nh� khảo cổ John Marshall đ� cho đ�o đất ở chỗ nền cũ thị trấn Taxila v� t�m được nhiều phiến đ� chạm trổ tất kh�o, những bức tượng rất đẹp, những đồng tiền c� từ 600 năm trước C�ng nguy�n v� những đồ thuỷ tinh m� sau n�y Ấn Độ kh�ng thời n�o chế tạo kh�o hơn được. Vincent Smith bảo: “Hiển nhi�n Ấn Độ thời đ� đ� đạt một tr�nh độ cao về văn minh vật chất v� ch�ng ta tthấy ở đ� c� sản phẩm của đủ c�c nghệ thuật, c�c nghề nghiệp l�m cho đời sống th�m phong nh�.

[5] Phụ nữ Ấn rất tiết hạnh, kh�ng chịu mất trinh tiết v� một nguy�n do g� kh�c, nhưng nếu người đ�n �ng n�o tặng họ một con voi th� khi họ nhận voi, họ chịu thất tiết với người đ� để đ�p lại. Đ�n �ng Ấn kh�ng cho c�ch thức m�i d�m đ� l� xấu, c�n đ�n b� Ấn th� lấy vậy l�m vinh hạnh v� sắc đẹp của m�nh đ�ng gi� một con voi: Theo Arrien trong cuốn Indica.

Tiếp theo.

TVEB

[Mặc Vũ]

Lịch sử Văn minh Ấn Độ

T�c giả: Will Durant
Người dịch: Nguyễn Hiến L�

II. �NG VUA TRIẾT NH�N

A�oka – Sắc chỉ tự do t�n ngưỡng – C�c nh� truyền gi�o của A�oka – Sự thất bại của �ng – Sự th�nh c�ng của �ng

Bindusara, �ng vua kế vị Chandragupta, chắc chắn l� người c� cảm t�nh với giới tr� thức. V� người ta kể chuyện rằng �ng ta xin Antiochus, vua Syrie, tặng �ng ta một triết gia Hi Lạp “ch�nh hiệu”, gi� cả bao nhi�u cũng kh�ng ngại. Đề nghị đ� kh�ng c� kết quả v� Antiochus kiếm đ�u ra một triết gia để b�n, nhưng Trời cũng kh�ng phụ l�ng Bindusara, cho �ng ta một người con trai triết nh�n.



Bản đồ B�loutchistan
(Nguồn: http://media.artevod.com/4466_baloutchistan%2001.jpg)

A�oka Vardhana l�n ng�i năm 273 trước C�ng nguy�n, l�m chủ một đế quốc rộng lớn nhất chưa hề c� ở Ấn Độ v� đế quốc đ� gồm A Ph� H�n, B�loutchistan[1], to�n thể Ấn Độ ng�y nay trừ miền Tamilakam, tức xứ của người Tamil, ở ph�a cực Nam b�n đảo. Trong một thời gian, �ng ta cai trị y như �ng nội �ng, Chandragupta, nghĩa l� t�n �c đấy, nhưng đ�ng ho�ng. Nh� sư Huyền Trang ở Trung Hoa qua thỉnh kinh, sống ở Ấn Độ nhiều năm (thế kỉ VII sau C�ng nguy�n), ch�p rằng d�n ch�ng c�n nhớ kh�m đường A�oka cho x�y cất ở ph�a Bắc kinh đ�, m� truyền thuyết gọi l� “Địa ngục của A�oka”. D�n ch�ng kể cho Huyền Trang rằng A�oka d�ng đủ cực h�nh c� thể tưởng tượng được để tra tấn, trừng trị tội nh�n. Nh� vua lại c�n ra lệnh kẻ n�o đ� v� trại đ� th� đừng để cho ra m� c�n sống. Nhưng một h�m một vị th�nh tăng lớ vớ v� cớ bước v�, bị liệng v�o vạc dầu m� kh�ng chết. Vi�n cai ngục b�n b�o cho A�oka, A�oka tới tức th�, thấy hiện tượng đ� k� dị, t�nh quay ra th� vi�n cai ngục t�u rằng theo lệnh của nh� vua, kh�ng một kẻ n�o được ra khỏi ngục m� sống, như vậy mới t�nh l�m sao b�y giờ? A�oka nhận lời đ� l� đ�ng b�n bảo liệng ch�nh vi�n cai ngục v�o vạc dầu.

Người ta c�n bảo khi về tới cung điện, A�oka đổi t�nh hẳn đi, ra lệnh ph� kh�m đường v� sửa lại h�nh luật cho nh�n đạo hơn. Đ�ng l�c đ� �ng ta hay tin qu�n đội mới đại thắng bộ lạc nổi loạn Kalinga, giết được mấy ng�n qu�n phiến loạn v� bắt được một số lớn nữa l�m t� binh. A�oka hối hận “v� cảnh cảnh ch�m giết t�n nhẫn đ� m� l�m cho bao nhi�u t� binh phải xa người th�n của họ”. �ng b�n thả hết c�c t� binh, trả đất lại cho bộ lạc Kalinga, lại c�n gởi một bức thư xin lỗi nữa. Thật l� một h�nh động v� tiền trong lịch sử, m� cũng gần như kho�ng hậu trong lịch sử nữa, v� đời sau rất �t người bắt chước �ng. Rồi �ng ta xin qui y, bận �o v�ng trong một thời gian, kh�ng đi săn, kh�ng ăn mặn nữa, v� theo con đường B�t ch�nh. Ng�y nay người ta kh� biết được trong truyền thuyết đ� phần n�o hoang đường, phần n�o đ�ng sự thực, ch�ng ta cũng kh�ng biết r� được v� những l� do n�o m� �ng h�nh động như vậy. C� lẽ �ng thấy đạo Phật đ� ph�t triển mạnh, v� nghĩ rằng những lời Phật dạy phải từ bi, y�u ho� b�nh c� thể �ch lợi cho d�n ch�ng lại gi�p �ng giảm được số cảnh s�t, mật vụ đi chăng? D� sao th� trong năm thứ mười một triều đại của �ng, một loạt sắc lệnh được ban bố m� ai cũng nhận l� những s�ng kiến k� dị nhất chưa ch�nh quyền n�o nghĩ ra, �ng lại đục khắc l�n n�i đ�, l�n cột c�c sắc lệnh đ� viết theo thổ ngữ từng miền để bất k� người Ấn n�o biết chữ cũng c� thể đọc được. Người ta thấy nhiều sắc lệnh khắc tr�n n�i đ� ở nhiều nơi tại Ấn Độ, ng�y nay mười c�y cột lớn c�n đứng vững v� c� thể định được vị tr� của hai chục c�y cột kh�c. Những sắc lệnh đ� tỏ rằng nh� vua đ� ho�n to�n tin lời dạy của đạo Phật v� r�n �p dụng n� v�o việc trị nước, nghĩa l� v�o khu vực hoạt động kh� đem n� ra thực h�nh nhất. Cũng như thể một quốc gia hiện đại (ở T�y Phương) nhất đ�n tuy�n bố rằng sẽ đem đạo Ki T� ra thức h�nh.

Những sắc lệnh đ� r� rằng chịu ảnh hưởng của Phật gi�o, nhưng h�nh như kh�ng c� khuynh hướng t�n gi�o. Trong c�c sắc lệnh c� chỗ n�i tới một đời sống vị lai đấy, v� chỉ điểm đ� cũng cho ta thấy rằng tư tưởng, t�n ngưỡng của Phật tử đ� kh�c xa chủ trương ho�i nghi của Phật Tổ rồi. Nhưng kh�ng c� đoạn n�o trong c�c sắc lệnh bảo d�n phải thờ phụng một vị thần n�o cả, chẳng những vậy, ngay đến Phật, cũng kh�ng bắt d�n thờ nữa. R� r�ng l� c�c sắc lệnh kh�ng quan t�m tới thần học: sắc lệnh ở Sarnath bảo phải giữ sự ho� thuận trong c�c đền ch�a, tăng hội v� kẻ n�o đề xướng sự li gi�o l�m cho tăng hội suy nhược th� sẽ bị tội, nhưng nhiều sắc lệnh kh�c bảo phải khoan dung về phương diện t�n gi�o, trọng sự tự do t�n ngưỡng. Phải bố th� cho c�c tu sĩ B� La M�n cũng như c�c tăng đồ, kh�ng được mạt s�t t�n ngưỡng của người kh�c. Nh� vua tuy�n bố rằng tất cả c�c thần d�n đều l� con cưng của ng�i chẳng cần biết người n�o theo t�n gi�o n�o, đối đ�i với mọi người như nhau cả. Sắc lệnh số XII, khắc tr�n tảng đ�, c� một giọng m� ta tưởng l� giọng của thời đại của ch�ng ta:

Ho�ng Thượng Ch� Từ Ch� Linh ch�o hết thảy c�c thần d�n trong mọi gi�o ph�i, d� l� hạng tu khổ hạnh (ở trong hang) hay l� hạng tu tại gia.

Ho�ng Thượng kh�ng cho những tặng vật v� những lời ch�o hỏi bề ngo�i l� quan trọng bằng c�i bản chất chủ yếu của mọi gi�o ph�i. C�i chủ yếu đ� c� thể tấn bộ theo nhiều h�nh thức, nhưng điều căn bản l� phải giữ g�n lời ăn tiếng n�i, kh�ng n�n v� cớ đề cao gi�o ph�i của m�nh, ch� bai gi�o ph�i của người. Muốn ch� bai th� phải c� những l� do vững v�ng v� tất cả c�c gi�o ph�i kh�c đều c� một kh�a cạnh n�o đ� đ�ng cho ta k�nh trọng.

Nếu giữ được như vậy th� vừa l�m cho gi�o ph�i của m�nh phấn khởi, vừa gi�p được c�c gi�o ph�i kh�c. Tr�i lại l� l�m hại gi�o ph�i của m�nh v� c�c gi�o ph�i kh�c… Sự ho� thuận l� điều đ�ng khen.

C�i “bản chất chủ yếu” đ� đ� được định nghĩa r� hơn trong sắc lệnh người ta gọi l� Sắc lệnh tr�n cột thứ nh�. “Đạo s�ng k�nh l� điều rất tốt, nhưng thế n�o l� s�ng k�nh? S�ng k�nh l� �t nghịch đạo, l�m nhiều điều thiện, từ bi, khoan dung, th�nh thực v� trong sạch”. Chẳng hạn A�oka ra lệnh cho c�c quan phải thương d�n như con, dịu d�ng ki�n nhẫn với họ, kh�ng c� l� do g� chắc chắn th� kh�ng được bắt giam, tra khảo họ, �ng c�n ra lệnh cứ đều đều đ�ng k� hạn th� phải đọc chỉ thị đ� trước c�ng ch�ng cho mọi người biết.

Những sắc lệnh c� t�nh c�ch khuy�n răn đ� c� ảnh hưởng g� tới th�i độ v� ng�n h�nh của đại ch�ng kh�ng? C� lẽ nhờ những sắc lệnh đ� m� giới luật ahimsa (kh�ng l�m tổn thương sinh vật) được truyền b� rộng trong giới thượng lưu, họ �t ăn thịt, �t uống rượu hơn. Dĩ nhi�n, A�oka, như mọi nh� cải c�ch ch�n ch�nh, rất tin rằng những lời răn của m�nh khắc l�n đ� tất hiệu nghiện, trong Sắc lệnh số IV khắc tr�n tảng đ�, �ng cho biết rằng �ng đ� gặt được những kết quả k� diệu v� đoạn trần thuật dưới đ�y cho ta hiểu nhiều th�m gi�o l� của �ng:

B�y giờ sự s�ng đạo của Ho�ng Thượng Ch� Từ Ch� Linh, tiếng vang của Đạo đ� thay tiếng trống th�c qu�n… Một việc từ l�u đ� kh�ng xảy ra, l� ng�y nay nhờ những cố gắng của Ho�ng Thượng Ch� Từ Ch� Linh để truyền b� đạo, người ta nhận thấy số sinh vật bị hi sinh để tế thần mỗi ng�y mỗi giảm ho�i, số lo�i vật bị giết cũng giảm, d�n ch�ng k�nh trọng cha mẹ v� c�c tu sĩ B� La M�n hơn, người ta nghe lời cha mẹ v� �ng gi� b� cả hơn. Cho n�n c� thể n�i rằng về nhiều điểm, Đạo đ� được tu�n h�nh hơn, Ho�ng Thượng Ch� Từ Ch� Linh sẽ gắng sức l�m cho Đạo được tu�n h�nh mỗi ng�y mỗi nhiều hơn nữa.

Con, ch�u của Ho�ng Thượng Ch� Từ Ch� Linh sẽ gắng sức l�m cho Đạo được tu�n h�nh mỗi ng�y mỗi nhiều hơn nữa, cho tới thời gian v� c�ng.

�ng vua nh�n từ đ� qu� tin l�ng mộ đạo của con người v� sự hiếu thuận của c�c con �ng. Ri�ng phần �ng, �ng hăng say l�m việc cho t�n gi�o mới, tự xưng l� Gi�o chủ, tặng Tăng hội v� số tiền, cho x�y cất 84.000 ng�i ch�a v� dựng ở khắp nơi trong nước nhiều dưỡng đường cho bệnh nh�n, cả cho lo�i vật nữa. �ng ph�i c�c cao tăng đi truyền b� đạo Phật ở khắp Ấn Độ, T�ch Lan, Syrie, Ai Cập, tới cả Hi Lạp nữa (c� lẽ những cao tăng đ� đ� gi�p cho d�n ch�ng phương T�y sau n�y dễ chấp nhận lu�n l� Ki T�), khi �ng vừa mới mất th� nhiều ph�i đo�n kh�c đi truyền b� đạo Phật ở T�y Tạng, Trung Hoa, M�ng Cổ v� Nhật Bản. Ngo�i những hoạt động đ� ra về t�n gi�o, A�oka rất si�ng năng trị nước, �ng l�m việc suốt ng�y v� ai cũng c� thể v� yết kiến �ng bất k� l�c n�o để b�n về việc nước.

Tật lớn nhất của �ng l� sự tự cao tự đại, một nh� cải c�ch kh� m� khi�m tốn được. Tật đ� hiện r� trong c�c sắc lệnh của �ng v� �ng đ�ng l� người anh tinh thần của Marc Aur�le[2]. �ng kh�ng biết rằng c�c tu sĩ B� La M�n gh�t �ng v� t�m c�ch để hạ �ng, cũng như c�c tu sĩ Th�bes (Ai Cập) đ� hạ Ikhnaton ng�n năm trước. Kh�ng ri�ng c�c tu sĩ B� La M�n bất b�nh, v� cấm giết sinh vật để c�ng tế th� họ đ�u c�n được hưởng phần thịt nữa, m� c�c thợ săn, c�c người đ�nh c� cũng o�n hận v� phải bỏ nghề nếu kh�ng th� c� thể bị trừng trị nặng, ngay đến n�ng d�n cũng bực tức v� luật “cấm đốt cỏ kh� v� c�c sinh vật c� thể c� trong cỏ”. Thế l� một nửa d�n ch�ng chỉ mong cho A�oka chết phức đi.

Huyền Trang bảo rằng theo truyền thuyết Phật gi�o, về gi�, A�oka bị ch�u nội v� quần thần truất ng�i. Họ r�t lần c�c quyền h�nh của �ng, �ng đ�nh phải th�i, kh�ng tặng g� cho Tăng hội nữa. Ngay cả về phần ăn người ta cũng r�t xuống ho�i, tới một ng�y nọ chỉ cung cấp cho �ng mỗi bữa nửa tr�i analaka. Nh� vua rầu rĩ nh�n phần ăn của m�nh rồi sai đem tặng cho c�c đạo huynh, c� c�i g� �ng cũng đ� tặng hết cho họ rồi. Nhưng sự thực ch�ng ta kh�ng biết ch�t g� về những năm cuối trong đời �ng, cũng chẳng biết �ng mất năm n�o nữa. Chỉ một thế hệ l� đế quốc của �ng đủ tan r� như đế quốc của Ikhnaton (vua Ai Cập) thời trước. Đế quốc Magadha sở dĩ duy tr� được l� do truyền thống hơn l� do sức mạnh, cho n�n lần lần c�c tiểu quốc kh�ng chịu phục t�ng “Vua của c�c v� vua” ở Pataliputra nữa. D�ng d�i A�oka vẫn c�n l�m vua Magadha cho tới cuối thế kỉ thứ VII sau c�ng nguy�n nhưng triều đại Maurya do Chandragupta khai s�ng đ� tắt từ khi Brihadratha bị �m s�t. Quốc gia m� mạnh l� nhờ tư c�ch, tinh thần của con người chớ kh�ng nhờ l� tưởng.

Ch�ng ta c� thể bảo A�oka đ� thất bại về phương diện ch�nh trị, nhưng về phương diện kh�c �ng đ� thực hiện được một nhiệm vụ lớn nhất trong lịch sử. Trong khoảng ba trăm năm sau khi �ng mất, đạo Phật lan tr�n khắp Ấn Độ v� bắt đầu x�m chiếm ch�u � một c�ch ho� b�nh. Nếu cho tới ng�y nay, từ Kady ở đảo T�ch Lan, tới Kamakura ở Nhật Bản, n�t mặt an tĩnh của Đức Th�ch Ca c�n gợi cho người ta khoan hồng với người đồng loại v� y�u mến ho� b�nh, th� một phần l� v� một người mơ mộng – c� thể l� một vị th�nh, chưa biết chừng – đ� c� thời l�m vua Ấn Độ.

-------------------
[1] B�loutchistan: c�n gọi l� Baloutchistan, gồm một phần miền đ�ng của Iran, một phần l� miền T�y của Pakistan v� một phần l� miền Nam của Afghanistan ng�y nay (xem bản đồ ở tr�n). (Goldfish).

[2] Ho�ng đế v� triết gia La M� (121-181).
__________________

(c�n tiếp)

TVEB

[Mặc Vũ]

III. HO�NG KIM THỜI ĐẠI

C�c cuộc x�m lăng – C�c vua Kushan – Đế quốc Gupta – Ph�p Hiển qua Ấn Độ - Văn học phục hưng – Hung N� v� Ấn Độ - Huyền Trang qua Ấn Độ thỉnh kinh


Suốt một thời gian gần s�u trăm năm từ khi vua A�oka băng cho tới khi Đế quốc Gupta th�nh lập, c�c k� t�i v� tư liệu Ấn Độ rất hiếm, th�nh thử cả một đoạn sử ch�m trong b�ng tối. Như vậy kh�ng c� nghĩa rằng thời đ� l� c�c nh� cầm quyền theo ch�nh s�ch ngu d�n, nhiều trường Đại học như trường Taxila vẫn tiếp tục hoạt động, trong khi ở T�y Bắc Ấn Độ, ảnh hưởng của Ba Tư về kiến tr�c, của Hi Lạp về đi�u khắc, g�y n�n được một nền văn minh phồn thịnh theo dấu vết của vua Alexandre. Hai thế kỉ thứ II v� thứ I trước C�ng nguy�n c�c d�n tộc Syrie, Hi Lạp, Scythe tr�n v�o miền Pendjab, l�m chủ miền n�y v� tạo n�n nền văn minh Hi Lạp – Bactriane[1] tồn tại ba trăm năm. Ở thế kỉ I kỉ nguy�n m� ch�ng ta c� �c hẹp h�i gọi l� kỉ nguy�n Ki T�, một bộ lạc ở Trung �, bộ lạc Kushan, c�ng một huyết thống với d�n tộc Thổ (Turc), x�m chiếm Kaboul, rồi từ đ� thị đ�, thống ngự lần lần tất cả miền T�y Bắc Ấn Độ v� một phần lớn Trung �. Dưới triều vua Kanishka, �ng vua h�ng cường nhất của họ, nghệ thuật v� khoa học rất tấn bộ, ng�nh đi�u khắc Hi lạp – Phật gi�o sản xuất được v�i c�ng tr�nh đẹp nhất, ng�nh kiến tr�c cũng tạo được những đền đ�i rực rỡ ở Peshawer, Talixa v� Mathura. Charaka c� c�ng lớn với Y khoa, c�n Nagarjuna v� Ashvaghosha đặt cơ sở cho ph�i mahayama (Đại thặng hoặc Đại thừa), nhờ đ� m� Phật gi�o truyền b� mạnh ở Trung Hoa v� Nhật Bản. Kanisha chấp nhận mọi t�n gi�o, mới đầu thờ đủ c�c thứ thần, sau c�ng theo một ph�i T�n Phật gi�o c� t�nh c�ch thần thoại, thờ Th�ch Ca như một vị thần tối cao, dưới Ng�i c� v� số Bodhisattwa (Phật Bồ T�t) v� Arhat (La H�n); �ng ta lập một đại hội nghị Phật gi�o, triệu tập c�c nh� thần học Phật gi�o tới để thảo luận v� định những t�n điều cho t�n t�n ngưỡng, rồi �ng cho truyền b� t�n ngưỡng n�y, c� thể coi �ng l� A�oka thứ nh� của Ấn Độ. Hội soạn 300.000 sutra (c�ch ng�n, lời kinh), hạ thấp triết l� Phật xuống cho b�nh d�n hiểu được v� t�n Đức Phật th�nh một vị thần.

Trong khoảng thời gian đ�, Chandragupta I (kh�ng n�n lộn với Chadragupta Maurya, cũng gọi l� Chandragupta I), đ� s�ng lập triều đại c�c vua bản thổ Gupta. Người kế vị �ng, Samudragupta, trị v� năm chục năm, nổi danh l� một trong những minh qu�n bậc nhất suốt trong mấy ng�n năm lịch sử Ấn Độ. �ng thi�n đ� từ Pataliputra tới Ayodhya, chỗ xưa kia của Rama[2], trong thần thoại, xua qu�n v� ph�i c�c quan thu thuế v� miền Bengale, miền Assam, miền N�pal v� miền Nam Ấn, �ng d�ng số tiền c�c nước chư hầu nộp cống để ph�t triển văn học, t�n gi�o, khoa học v� nghệ thuật. C�n trai �ng, Vikamaditya (Mặt trời của Uy quyền) tiến xa hơn nữa về v� bị cũng như về văn h�a, n�ng đỡ kịch t�c gia danh tiếng Kalidasa v� qui tụ được ở kinh đ� Ujja�n một đ�m đ�ng thi sĩ, triết gia, nghệ sĩ, b�c học, học giả ưu t�. Dưới hai triều vua đ�, Ấn Độ đạt tới một tr�nh độ văn minh chưa hề c� từ thời Phật Th�ch Ca v� một sự thống nhất ch�nh trị ngang với c�c triều đại A�oka v� Akbar.

Trong tập k� sự về lần qua Ấn thỉnh kinh ở đầu thế kỉ thứ V sau C�ng nguy�n, nh� sư Ph�p Hiển đ� ghi lại �t n�t về văn minh Gupta. �ng l� một trong số nhiều nh� sư Trung Hoa qua Ấn Độ trong thời đại ho�ng kim đ�, m� số người h�nh hương đ� c�n �t hơn số thương nh�n, sứ thần từ đ�ng hoặc từ t�y vượt c�c d�y n�i cao để v� Ấn Độ, c� người từ La M� tới, l�m cho Ấn được c�i lợi tiếp x�c với c�c phong tục v� tư tưởng ngoại quốc. Sau khi liều mạng vượt qua được c�c tỉnh ph�a T�y Trung Hoa, nh� sư Ph�p Hiển ngạc nhi�n rằng ở Ấn Độ, người ta y�n ổn đi khắp nơi được, kh�ng gặp một t�n trộm cướp, kh�ng bị ngăn cản, ức hiếp. �ng cho ch�p trong tập nhật k� rằng �ng mất s�u năm mới tới Ấn Độ, ở Ấn s�u năm nữa, rồi mất ba năm nữa để trở về Trung Hoa theo đường biển, đi ngang qua T�ch Lan v� Java. �ng th�n phục sự gi�u c�, thịnh vượng, đức hạnh v� hạnh ph�c của d�n Ấn, th�n phục sự tự do m� họ được hưởng về phương diện x� hội v� t�n gi�o. �ng ngạc nhi�n về sự rộng lớn, đ�ng đ�c của c�c đ� thị, nhất l� đ�u đ�u cũng c� những nh� thương th� v� mọi cơ quan từ thiện[3].[4] Bức tranh �ng lưu lại về Ấn Độ thực l� n�n thơ, trừ chuyện chặt b�n tay mặt:

D�n trong xứ đ�ng v� sung sướng, kh�ng phải theo một nghi thức h�nh ch�nh n�o cả m� cũng chẳng phải tu�n một vị ph�n quan n�o, chỉ những người c�y cấy đất của nh� vua l� phải nộp cho Quốc gia một phần lợi tức th�i. Muốn đi đ�u th� đi, muốn ở đ�u th� ở. Nh� vua trị d�n m� kh�ng bao giờ xử trảm ai, cũng kh�ng phải d�ng đến thể h�nh. Tội nh�n chỉ phải đ�ng một số tiền phạt, ngay như t�i phạm tội phản nghịch m� cũng chỉ bị chặt b�n tay mặt th�i… Trong khắp nước, kh�ng một người n�o giết một sinh vật n�o, v� họ kh�ng ăn tỏi, ăn h�nh. Chỉ trừ những người Chadala… Xứ đ� kh�ng nu�i heo, g� m�i, cũng kh�ng nu�i gia s�c, ở chợ kh�ng thấy b�n thịt, quầy rượu.

Ph�p Hiển c�n nhận thấy rằng c�c tu sĩ B� La M�n, từ thời A�oka kh�ng c�n c�c vua triều đại Maurya hậu đ�i nữa, lại bắt đầu gi�u c�, hống h�ch trở lại dưới triều đại Gupta. Họ phục hồi lại truyền thống văn học thời tiền - Th�ch Ca v� đương l�m cho tiếng Sanscrit th�nh một thứ “thế giới ngữ” cho khắp c�c nh� tr� thức Ấn Độ. Nhờ ảnh hưởng của họ v� nhờ sự khuyến kh�ch, bảo trợ của Triều đ�nh, m� c�c anh h�ng ca Mahabharata v� Ramayana được viết được h�nh thức lưu lại hiện nay. Cũng ở dưới triều đại đ�, nghệ thuật Phật gi�o đạt tới mức cao nhất nhờ c�c b�ch hoạ trong c�c hang Ajanta. Theo � kiến một học giả Ấn hiện đại th� “nội những t�n Kalidasa v� Varahamihira, Gunavarman v� Vashubandu cũng đủ l�m cho thời đại đ� th�nh ho�ng kim thời đại của văn minh Ấn Độ rồi”. Havell bảo: “Một sử gia v� tư, kh�ng thể n�o kh�ng nghĩ rằng sự cai trị của người Anh nếu l�m cho Ấn Độ được hưởng lại những lợi �ch tổ ti�n họ đ� hưởng ở thế kỉ thứ V sau C�ng nguy�n, chỉ l�m được bấy nhi�u th�i th� cũng th�nh c�ng nhất rồi”.

Kỉ nguy�n rực rỡ của văn h�a Ấn Độ đ� bị cuộc x�m lăng của Hung N� l�m gi�n đoạn, d�n tộc n�y thời đ� t�n ph� ch�u � v� ch�u �u, diệt trong một thời gian Đế quốc Ấn Độ v� Đế quốc La M�. Trong khi Attila (A-Đề-Lạp) t�n ph� ch�u �u th� Toramana chiếm Malwa, v� Mihiragula t�n nhẫn kinh khủng, cướp ng�i của c�c vua Gupta. Ấn Độ phải chịu cảnh n� lệ v� hỗn loạn trong một thế kỉ. Rồi một hậu vệ của gi�ng Gupta, vua Harsha-Vardhana gi�nh lại được Bắc Ấn, dựng kinh đ� ở Kanauj v� trong bốn mươi hai năm lập lại được cảnh thanh b�nh trong một vương quốc rộng lớn, văn học v� nghệ thuật lại bắt đầu đơm b�ng. Theo truyền thuyết th� khi bọn x�m lăng Hồi gi�o chiếm Ấn Độ v�o năm 1018 sau C�ng nguy�n, ch�ng t�n ph� một vạn ng�i đền ở Kanauj, như vậy th� kinh đ� Kanauj rất rộng r�i, thịnh vượng v� rực rỡ biết bao – nhưng truyền thuyết đ� kh� tin được. Những c�ng vi�n đẹp đẽ, những hồ tắm miễn ph� chỉ l� một phần những �n huệ của triều đại mới. Ch�nh Harsha l� một trong số rất hiếm minh qu�n l�m cho người ta nghĩ rằng chế độ qu�n chủ l� chế độ ho�n hảo nhất – trong một thời gian. �ng l� một người đủ t�i đức, đẹp trai, l�m những b�i thơ, soạn những vở kịch m� hiện nay người Ấn vẫn c�n đọc. Nhưng t�i văn thơ đ� kh�ng l�m hại t�i trị nước của �ng. Huyền Trang bảo: “Ng�i l�m việc kh�ng biết mệt, thấy ng�y ngắn qu�, Ng�i tận tuỵ với việc nước tới nỗi qu�n ngủ”. Mới đầu �ng theo gi�o ph�i Shiva, sau cải gi�o, theo đạo Phật, th�nh một A�oka, cũng mộ đạo v� c� c�ng với đạo như A�oka. �ng cấm d�n ch�ng ăn thịt, dựng trong l�nh thổ của �ng những tha-la cho kh�ch bộ h�nh nghỉ ch�n, v� cất tr�n bờ s�ng Gange mấy ng�n điện Phật nhỏ gọi l� “tope”.

Huyền Trang, nh� sư đi thỉnh kinh nổi tiếng nhất của Trung Hoa, bảo rằng Harsha cứ năm năm lại tổ chức một đại lễ để bố th�. �ng mời đại diện tất cả c�c t�n gi�o, gọi tất cả những người ngh�o khổ trong nước lại. �ng c� th�i quen, trong quốc khố c�n chứa bao nhi�u tiền thuế d�nh dụm từ đại lễ trước (nghĩa l� năm năm trước), lần n�y đem ra bố th� hết. Huyền Trang ngạc nhi�n thấy biết bao nhi�n v�ng bạc, tiền v� nữ trang, tơ lụa gấm v�c chất đống trong một khoảng rộng, chung quanh c� cả trăm c�i lều chứa cả ng�n người. Ba ng�y đầu c�ng b�i, tụng kinh, ng�y thứ tư bắt đầu bố th�. Theo lời vị cao tăng đ� – c� vẻ kh�ng tưởng tượng nổi – h�ng vạn tăng được cấp thức ăn thức uống, rồi được tặng mỗi người một vi�n ngọc trai, y phục, hoa, dầu thơm v� trăm đồng tiền. C�c tu sĩ B� La M�n cũng được hậu tặng gần như vậy, rồi tới c�c tu sĩ Ja�n, rồi tới c�c tu sĩ kh�c, sau c�ng tới c�c người ngh�o kh�ng theo một t�n gi�o n�o, những trẻ mồ c�i trong nước. C� khi bố th� tới ba bốn th�ng mới xong. Sau c�ng ch�nh nh� vua cởi hết y phục rực rỡ, lột hết v�ng bạc ch�u b�o đeo trong m�nh để ph�n ph�t.

Theo k� sự của Huyền Trang th� d�n Ấn thời đ� mộ đạo một c�ch hoan hỉ, ai thấy cũng th�ch. Danh tiếng Ấn Độ thời đ� vang lừng ở ngoại quốc, chẳng vậy m� một nh� vọng tộc Trung Hoa từ bỏ cảnh ph� qu�, mạo hiểm qua c�c tỉnh miền T�y Trung Hoa, thời đ� c�n b�n khai, qua Tachkent v� Samarcande (một th�nh phố rất phồn thịnh), vượt n�i Hymalaya để tới Ấn Độ si�ng năng học trong ba năm ở tu viện Nalanda (Na-Lan-Đ�). �ng vừa l� một nh� qu� ph�i, vừa nổi danh học rộng biết nhiều, tới đ�u cũng được c�c vua ch�a tiếp rước long trọng.

Khi Harsha hay tin Huyền Trang đương ở triều đ�nh Kumara, quốc vương xứ Assam, �ng ra lệnh cho Kumara c�ng với Huyền Trang lại yết kiến �ng ở Kanauj. Mới đầu Kamura từ chối, bảo Harsha c� thể chặt đầu m�nh chứ kh�ng thể cướp vị qu� kh�ch của m�nh được. Harsha đ�p: “T�i muốn c�i thủ cấp của nh� vua đấy”. Thế l� Kamura phải tới. Thấy cử chỉ, ng�n ngữ cao nh�, sức hiểu biết si�u quần của Huyền Tranh, Harsha k�nh trọng liền, tập hợp một đ�m cao tăng Ấn để nghe Huyền Trang thuyết ph�p về Đại thặng. Huyền Trang viết luận đề rồi treo ở cửa đền, chỗ sẽ c� cuộc tranh biện, v� theo th�i thời đ�, th�m một c�u rằng: “Ai thấy trong luận đề c� chỗ n�o kh�ng vững, v� b�c được th� t�i xin đưa đầu cho m� chặt”. Cuộc tranh biện k�o d�i mười t�m ng�y, v� theo lời Huyền Trang, �ng thắng được mọi người, l�m cho những kẻ theo t� gi�o phải luống cuống. (Theo một thuyết kh�c th� c�c người tranh biện với �ng thấy thắng kh�ng được, nổi lửa đốt ng�i đền). Sau biết bao gian nan nữa, �ng trở về tới Trung Hoa[5], được một minh qu�n của Trung Hoa [vua Đường Th�i T�n] tiếp đ�n long trọng, c�c kinh Phật m� vị th�nh ki�m Marco Polo đ�, được chứa trong một ng�i ch�a đẹp đẽ v� ng�y đ�m, một nh�m Cao tăng b�c học được nh� vua ph�i tới, gi�p �ng c�ng dịch[6].

Nhưng danh vọng của triều đại Harsha ph� du v� giả tạo v� chỉ dựa v�o sự kh�n kh�o v� đức độ của một �ng vua, m� vua chẳng phải chết? Harsha băng rồi, một kẻ tiếm ng�i, v� c�i bề tr�i của chế độ qu�n chủ lại hiện r�. Ấn Độ phải trải qua gần một ng�n năm hỗn loạn. Ấn Độ cũng c� thời Trung cổ suy đồi như ch�u �u, cũng bị rợ x�m lăng, chia cắt, t�n ph�. Phải đợi khi đại vương Akbar xuất hiện, cảnh th�i b�nh v� thống nhất mới được phục hồi.


----------------
[1] Nước Bactrane ở miền T�y Vực xưa.

[2] Theo truyền thuyết Ấn Độ, Rama l� hậu th�n của thần Vichnou.

[3] Như vậy l� c�c tổ chức từ thiện ở Ấn Độ xuất hiện ba trăm năm trước nh� thương th� đầu ti�n th�nh lập ở �u, tức nh� thương Maison-Dieu x�y cất ở Paris thế kỉ thứ VII sau C�ng nguy�n.

[4] C�u n�y, bản tiếng Anh c�n c� đoạn sau: “at the number of students in the universities and monasteries, and at the imposing scale and splendor of the imperial palaces”. Tạm dịch: về số sinh vi�n trong c�c trường đại học v� tu viện, v� ở qui m� ho�nh tr�ng v� lộng lẫy của c�c cung điện ho�ng gia. (Goldfish).

[5] Bản tiếng Anh ch�p l�: back to Chang-an, nghĩa l� trở về Trường An. Đời Đường, Trường An l� kinh đ� của Trung Hoa. (Goldfish).

[6] Theo Văn học sử Trung Quốc, �ng chỡ ở Ấn Độ về 657 bộ kinh, trong 18 năm (645-663) m�i miết dịch được 73 bộ, gồm 1330 quyển. (ND).
__________________

TVEB