Cách Sử Dụng "I" và "Y" và Nguyên Tắc Đánh Dấu trong Tiếng Việt

[hienchanh]

C�ch Sử Dụng "I" v� "Y" v� Nguy�n Tắc Đ�nh Dấu trong Tiếng Việt

T�c giả: Khải Ch�nh Phạm Kim Thư


1. Lời N�i Đầu

(B�i d�nh cho c�c bạn trẻ v� c�c thầy c� gi�o dạy lớp Việt Ngữ ở hải ngoại)

Nhiều bạn trẻ ta th�n rằng khi viết văn, một số người c� khuynh hướng đổi "y" th�nh "i" trong c�c trường hợp như "Bắc Mỹ" th�nh ra "Bắc Mĩ," "Qu� M�i" th�nh ra "Qu� M�i," v� "thế kỷ" th�nh ra "thế kỉ,"v.v. Họ y�u cầu t�i viết b�i để gi�p họ hiểu r� tại sao lại c� những trường hợp như thế. Ch�nh v� thế, ch�ng t�i mới c� động lực để viết b�i "C�ch Sử Dụng 'i' v� 'y' trong Tiếng Việt." Muốn hiểu r� về c�ch gh�p vần với nguy�n �m "i" hay "y" v� phương ph�p đ�nh dấu trong tiếng Việt, trước hết ch�ng ta cần �n lại về c�c chữ c�i (tự mẫu) cũng như c�c nguy�n �m v� phụ �m.


2. Nguy�n �m v� Phụ �m trong Tiếng Việt

Chữ " i " l� chữ c�i (tự mẫu) thứ 9 trong 23 chữ c�i của tiếngViệt v� "y" l� chữ c�i cuối c�ng trong 23 chữ c�i của tiếng Việt.

23 chữ c�i của tiếng Việt gồm c�: a, b, c, d, đ, e, g, h, i, k, l, m, n, o, p, q, r, s, t, u, v, x, y. Trong 23 chữ c�i n�y, c� 6 nguy�n �m ch�nh (a, e, i, o, u, y) v� 17 phụ �m đơn (b, c, d, đ, g, h, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x).

Bốn nguy�n �m "a, e, o, u" trong số 6 nguy�n �m ch�nh "a,e, i, o, u, y" n�y c�n c� th�m c�c dấu nữa (ă, �, �, �, ơ, ư) n�n 4 nguy�n �m n�y trở th�nh 10 nguy�n �m: a, ă, �, e, �, o, �, ơ, u, ư.

Ch�nh v� l� do n�y m� tiếng Việt c� tất cả 12 nguy�n �m: a, ă, �, e, �, i, o, �, ơ, u, ư, y. Ngo�i 17 phụ �m đơn, tiếng Việt c�n c� c�c phụ �m k�p. C�c phụ �m k�p do hai hay ba phụ �m đơn l�m th�nh (ch, gh, kh, ng, ngh, nh, ph, th, tr) hoặc do một phụ �m đơn v� một nguy�n �m ch�nh (i hay u) l�m th�nh (gi, qu).

Ch�nh v� thế, tiếng Việt c� tất cả 28 phụ �m: b, c, ch, d, đ, g, gh, gi, h, k, kh, l, m, n, ng, ngh, nh, p, ph, q, qu, r, s, t, th, tr, v, x, v� 12 nguy�n �m: a, ă, �, e, �, i, o, �, ơ, u, ư, y.

3. C�ch Sử Dụng Nguy�n �m "I" v� "Y"

T�y theo mỗi vần v� theo nghĩa của mỗi chữ, c� những trường hợp ta chỉ được d�ng "y" hay "i" để viết, chứ kh�ng thể d�ng "i" để thay thế cho "y" hay d�ng "y" để thay thế cho "i" được.

Ở một số trường hợp kh�c, trong c�ng một chữ, c� người viết bằng "i" c� người viết bằng "y" như trong trường hợp "qu�" hay "qu�" chẳng hạn.

Tuy nhi�n, theo phong tục tập qu�n, hầu hết c�c nh� văn thường viết c�c chữ với nguy�n �m "y" hơn l�"i" khi c�c chữ n�y c� c�ng một nghĩa v� ph�t �m giống nhau. L� do ch�nh l� v� c�c chữ c� nguy�n �m "y" tr�ng c� vẻ lịch sự, k�nh trọng, qu� mến, trang nh�, mỹ thuật, v� đầy t�nh cảm hơn những chữ viết bằng nguy�n �m "i," chẳng hạn như trong trường hợp của nh�m chữ "qu� văn hữu," "qu� �ng qu� b�," "qu� quan kh�ch," "qu� bạn," "qu� vị," "qu� chiến hữu," hay "qu� cụ,"v.v.

A. Những Trường Hợp C� Thể D�ng "I" hay "Y" Cũng Được

T�y theo tập qu�n hay th�i quen, c� người d�ng "i" hay "y" để viết c�ng một chữ. D� l� được viết dưới dạng bằng nguy�n �m "i" hay "y," nhưng khi được đọc l�n th� chữ n�y vẫn c� c�ng một �m thanh v� c�ng một nghĩa.

Th� dụ:

- � ạch, ỳ ạch; � ra, ỳ ra; i như, y như; v.v.

- Hi hữu, hy hữu; du h�, du h�; h� đ�i, h� đ�i; h� hởn, h� hởn; h� hửng, h� hửng; h� họa, h� họa; h� kịch, h� kịch; h� viện, h� viện; h� trường, h� trường; b�o hỉ, b�o hỷ; hoan hỉ, hoan hỷ; hỷ t�n, hỉ t�n; v.v.

- K� c�p, k� c�p; k� cạch, kỳ cạch; k� cọ, kỳ cọ; một li, một ly (millimeter), v.v.

- Mỹ lệ, mĩ lệ; mỹ cảm, mĩ cảm; mỹ m�n, mĩ m�n; mỹ miều, mĩ miều; mỹ nữ, mĩ nữ; mỹ nghệ, mĩ nghệ; mỹ nh�n, mĩ nh�n; mị d�n, mỵ d�n; v.v.

- Ti tiện, ty tiện; ty tiểu, ti tiểu; tự ty mặc cảm, tự ti mặc cảm; ty trưởng, ti trưởng; năm t�, năm t�; tỳ b�, t� b�; tỳ nữ, t� nữ; tỳ tướng, t� tướng; thị tỳ, thị t�; tỳ thiếp, t� thiếp; tỳ vết, t� vết; tỳ vị, t� vị; tỉ dụ, tỷ dụ; một tỉ đồng, một tỷ đồng; tỉ lệ, tỷ lệ; tỉ mỉ, tỷ mỉ; tỷ muội, tỉ muội; tỉ như, tỷ như; tỉ số, tỷ số; tỉ th�, tỷ th�; tỉ trọng, tỷ trọng; năm tỵ, năm tị; tỵ nạn, tị nạn; tị nạnh, tỵ nạnh; v.v.

- Qui, quy (con r�a); nội qui, nội quy; ch�nh qui, ch�nh quy; vu qui, vu quy; qui chế, quy chế; qui củ, quy củ; qui định, quy định; qui h�ng, quy h�ng; qui hồi, quy hồi; qui luật, quy luật; qui m�, quy m�; qui nạp, quy nạp; qui phục, quy phục; qui tắc, quy tắc; qui thuận, quy thuận; qui ti�n, quy ti�n; qui tội, quy tội; qui tụ, quy tụ; qui ước, quy ước; qui y, quy y; qu� b�u, qu� b�u; qu� danh, qu� danh; qu� h�a, qu� h�a; qu� hồ, qu� hồ; qu� hữu, qu� hữu; qu� kh�ch, qu� kh�ch; Qu� M�i, Qu� M�i; qu� nh�n, qu� nh�n; qu� nữ, qu� nữ; qu� �ng, qu� �ng; qu� ph�i, qu� ph�i; qu� phi, qu� phi; qu� quốc, qu� quốc; qu� san, qu� san; qu� t�a, qu� t�a; qu� tộc, qu� tộc; qu� trọng, qu� trọng; qu� tử, qu� tử; qu� vật, qu� vật; qu� vị, qu� vị; qu� gối, quỳ gối; qu� lạy, quỳ lạy; quỉ kế, quỷ kế; quỉ qu�i, quỷ qu�i; quỉ quyệt, quỷ quyệt; quỉ sứ, quỷ sứ; quỉ thần, quỷ thần; thủ quĩ , thủ quỹ; ng�n quĩ, ng�n quỹ; k� quĩ, k� quỹ; quĩ đạo, quỹ đạo; quị lụy, quỵ lụy...

Ghi Ch�:

* Khi viết văn, nhiều người chỉ gh�p phụ �m k�p "qu" với nguy�n �m "y." Tuy nhi�n, trong v�i quyển Việt Nam Tự Điển, t�c giả chỉ đề cập trường hợp của c�c chữ do phụ �m k�p "qu" gh�p với nguy�n �m "i" m� th�i. C�n về phụ �m k�p "qu" gh�p vời nguy�n �m "y" th� c�c t�c giả chỉ ghi: "quy, xt qui; qu�, xt qu�; quy,� xt qu�; quỷ, xt quỉ; quy,� xt quĩ; quỵ, xt quị" (chữ "xt" l� dạng viết tắt của "xem từ"). C� quyển tự điển lại ghi "quy (qui)," "qu� (qui�)," "quỳ (qui�)," "quỷ (quỉ)," "quỹ (qui�)," v� "quỵ (quị)." Điều n�y c� nghĩa l� ta d�ng "y" hay "i" để viết chữ c� c�ng một nghĩa cũng được.

* Trong trường hợp danh từ ri�ng như t�n th�nh phố, t�n nước, hay t�n người, v.v., nếu c�c chữ đ� được viết bằng "i" hay "y" th� ta kh�ng được quyền tự � thay đổi như trong trường hợp của t�n th�nh phố hay t�n người sau đ�y: Thị x� Qui Nhơn, Mỹ Quốc, Mỹ Ch�u, tỉnh Mỹ Tho, Mị Ch�u (con g�i vua Thục An Dương Vương lấy Trọng Thủy, con của Triệu Đ�), Mị Nương (con g�i vua H�ng Vương), GS. Do�n Quốc Sỹ, v� CH Trần Thy V�n, v.v.

* Khi đ�nh c�c dấu sắc, huyền, hỏi, ng�, v� nặng l�n chữ "quy" hay "qui," ch�ng ta phải đ�nh dấu l�n tr�n nguy�n �m "y" hay "i" v� chữ "u" trong chữ phụ �m k�p "qu" đ� c�ng vơi� "q" để biến th�nh phụ �m k�p chứ kh�ng c�n l� một nguy�n �m nữa. Trong trường hợp phụ �m k�p "th" gh�p với vần "ui" hay "uy" th� c�c dấu phải đ�nh l�n nguy�n �m thứ nhất "�i" (th�i) v� "�y" (th�y). Nếu nguy�n �m thứ 2 c� dấu sẵn như "u�" hay "uơ" th� c�c dấu phải đ�nh l�n nguy�n �m thứ 2 n�y "uế" (thuế) v� "uở" (thuở). Xin xem tiếp phần "III" n�i về Nguy�n Tắc Đ�nh Dấu Trong Tiếng Việt ở dưới đ�y.

B. Những Chữ Chỉ Được Viết với Nguy�n �m I"

1. Những Chữ C� C�c Vần Sau Đ�y Chỉ Được Viết với Nguy�n �m "I": ai, ia, ich, i�c, i�m, i�n, i�ng, i�p, iết, i�u, im, in, inh, ip, it, iu, oai, oi, �i, ơi, ui, u�i, ưi, ươi, v.v.

-Ai: Ai o�n, thất bại, cải dạng, ch�i lưới, dai dẳng, kh�n đ�i, g�i tơ, �m giai, h�i l�ng, khai giảng, tương lai, m�i nh�, van n�i, ng�i ngủ, lải nhải, lẽ phải, qu�i kiệt, rải r�c, sai bảo, tai vạ, th�i độ, từng trải, vai tr�, ti�u x�i, v.v.

- Ia: Ỉa đ�i, bia miệng, địa chỉ, đ�i hia, tr�ng k�a, kh�a cạnh, lia lịa, mỉa mai, c�i nĩa, nghĩa cử, tứ ph�a, chầu r�a, sỉa xuống, tia s�ng, c�i th�a, tr�a lịa, h� v�a, xỉa răng, v.v.

- Ich: �ch lợi, b�ch chương, ch�ch thuốc, x� dịch, mục đ�ch, h�ch nhau, đả k�ch, khi�u kh�ch, l� lịch, tĩnh mịch, chật n�ch, nghịch ngợm, nh�c nh�ch, ph�nh phịch, cũ r�ch, s�nh sịch, diện t�ch, sở th�ch, chỉ tr�ch, x�ch đạo, v.v.

- I�c: Xanh biếc, chiếc thuyền, c� diếc, điếc tai, liếc mắt, mắng nhiếc, thương tiếc, ấm thiếc, c�ng việc, xem xiếc, v.v.

- I�m: Ch�m biếm; chi�m ngưỡng, bao di�m, điềm l�nh, hiếm hoi, kiếm hiệp, li�m sỉ, ni�m luật, truyền nhiễm, chuyện phiếm, siểm nịnh, ti�m thuốc, thi�m thiếp, vi�m lương, Xi�m La, v.v.

- I�n: Bi�n bản, chiến tranh, diễn thuyết, đi�n đảo, hi�n ngang, ki�n cố, xui khiến, li�n bang, miền xu�i, nghi�n cứu, tất nhi�n, lu�n phi�n, trước ti�n, thi�n vị, triền mi�n, vi�n m�n, xi�n xẹo, v.v.

- I�ng: Biếng nh�c, chi�ng trống, chết điếng, th�ng gi�ng, hi�ng hiếng, ki�ng khem, khi�ng v�c, liểng xiểng, s�c miệng, nghi�ng ngửa, ri�ng biệt, si�ng học, h�m siểng, mang tiếng, linh thi�ng, xiềng x�ch, v.v,

- I�p: Ngọc diệp, tr�ng điệp, hiếp đ�p, duy�n kiếp, khiếp sợ, tầy liếp, cơ nghiệp, nhiếp ảnh, trực tiếp, thiệp mời, v.v.

- I�t: Biết điều, chiết c�y, diệt vong, giết giặc, kiệt lực, tinh khiết, quyết liệt, miệt m�i, �c nghiệt, nhiệt huyết, qu�n phiệt, chạy riết, siết chặt, trinh tiết, kiến thiết, triết l�, viết văn, Việt Nam, xiết chặt, v.v.

- I�u: Ph�t biểu, chiếu cố, c�i diều, đi�u luyện, hiếu đễ, ki�u ngạo, c� li�u, văn miếu, nồi ni�u, ph� nhi�u, phi�u bạt, b�n ri�u, si�u nh�n, ti�u chuẩn, thiếu phụ, thủy triều, xi�u vẹo, v.v.

- Im: Im lặng; b�m t�c, con chim, d�m thuyền, him h�p, kim chỉ, lim dim, mỉm cười, con nh�m (d�m), chiếu phim, rim c�, tr�i sim, t�m t�i, ch� th�m, v.v.

- In: In s�ch, bịn rịn, ch�n chắn, g�n giữ, k�n đ�o, mịn m�ng, n�n hơi, ngh�n đời, nhịn nhục, đ�n pin, phin c� ph�, nước rịn ra (nhỏ ra, rỉ ra), tin cậy, năm th�n, vịn cớ, xin lỗi, v.v.

- Inh: Inh ỏi, binh l�nh, ch�nh giữa, dinh dưỡng, đỉnh chung, h�nh ảnh, kinh đ�, khinh bỉ, linh thi�ng, minh bạch, an ninh, nghinh chiến, nhinh nhỉnh, m� ph�nh, r�nh m�, sinh kh�, tinh khiết, th�nh giả, vĩnh biệt, xinh đẹp, v.v.

- Ip: Lừa bịp, ch�p ch�p, dịp may, h�p mắt, kịp th�, nhịp điệu, v.v.

- It: �t ỏi, bịt miệng, chi ch�t, đ� đ�t, h�t hơi, đen kịt, kh�t khao, l�t nước, mịt mờ, con n�t, đ�ng nghịt, quịt nợ, r�u r�t, đen sịt, xa t�t, thin th�t, con vịt, xịt thuốc, v.v.

- Iu: Ỉu xịu, bận bịu, chịu kh�, dịu d�ng, hiu hắt, kĩu kịt, l�u nh�u, n�u lại, nh�u mắt, phụng phịu, r�u r�t, tiu nghỉu, thiu thối, tr�u mến, v�u v�o, b� x�u, v.v.

- Oai: Oai h�ng, choai cho�i, đo�i ho�i, kho�i ch�, lo�i vật, năm ngo�i, ngoại cảm, mệt nho�i, so�i phủ, toại nguyện, thoải m�i, xoai xoải, v.v.

- Oi: Oi bức, thầy b�i, c�i Phật, chọi g�, theo d�i, đ�i nợ, gọi dạ bảo v�ng, giỏi giang, h�i đầu, khỏi bệnh, l�i t�i, mỏi mệt, n�i giống, ng�i b�t, nhoi nh�i, rọi đ�n, soi gương, củ tỏi, th�i đời, tr�i buộc, v�i nước, xoi b�i, v.v.

- �i: �i chao! Bối rối, cỗi rễ, chồi c�y, dồi d�o, đ�i khi, gội đầu, giồi phấn, hối cải, kh�i phục, l�i th�i, mối t�nh, nối d�i, ngồi xuống, nhồi thịt, phối hợp, rối loạn, s�i nổi, tối cao, th�i th�c, tr�i chảy, vội v�, xối xả, v.v.

- Ơi: Ới trời ơi! Bơi lội, dời đổi, đời người, giới thiệu, hơi thở, khởi h�nh, lợi hại, mới tinh, nơi chốn, ngợi khen, phơi phới, rời khỏi, sợi d�y, tơi bời, thời sự, trời biển, vời vợi, xới đất,v.v.

- Ui: Ủi quần �o, b�i t�c, c�i đầu, ch�i tay, d�i trống, đui m�, gi�i tiền, h�i t�c, khui th�ng gạo, lui lủi, mui xe, n�i lửa, ng�i ng�i, nhủi v�o lỗ, phủi bụi, rủi ro, sui gia, t�i bụi, thui thủi, trụi lủi, vui vẻ, xui khiến, v.v.

- Ưi: Khung cửi, chửi mắng, gửi thư, ngửi hơi,v.v.

- U�i: Buổi s�ng, cuối c�ng, chuỗi hạt, duỗi ch�n, đu�i ngựa, muối mặt, nu�i dưỡng, ngu�i giận, ruổi theo, suối v�ng, tuổi t�c, xu�i l�ng, v.v.

- Ươi: Quả bưởi, cưới hỏi, dưới nước, lười biếng, mười mươi, người ta, rười rượi, l� sưởi, tươi cười,v.v.

(c�n tiếp)


Khải Ch�nh Phạm Kim Thư

Canada, 2003

[hienchanh]

C�ch Sử Dụng "I" v� "Y" v� Nguy�n Tắc Đ�nh Dấu trong Tiếng Việt

T�c giả: Khải Ch�nh Phạm Kim Thư


(tiếp theo)

2. Những Chữ Sau Đ�y Chỉ Được D�ng Nguy�n �m "I" Bằng C�ch Gh�p Phụ �m Đơn với Nguy�n �m "I."

-"B-i": Bi ai, h�n bi, b� ba b� b�, b� mật, quả b�, vận b�, say b� tỉ, li b�, so b�, phong b�, b� bạch, b� phu, bỉ sắc tư phong, bỉ thử, bỉ mặt, bĩ cực, bị t�, bị động, ph�ng bị, bị gậy, bị t�, v.v.

- "D-i": Di cư, Di Đ�, di t�ch, man di, tru di, di ng�n, di h�i, di họa, di truyền, di vật, d� v�o, bẹp d�, d� ghẻ, dỉ tai, bất đắc dĩ, khả dĩ, dĩ nhi�n, dĩ v�ng, kỳ dị, dị đoan, dị nghị, v.v.

- "Đ-i": Đi bộ, đi đời, đi cầu, đi đứt, đi thi, đi tu, đi vắng, đi đ�, lờ đi, bỏ đi, lẹ đi, đi lẹ, l�m đi, đ� đẹt đ� đ�ng, đĩ điếm, v.v.

- "G-i": G� mũi v�o, can g�, c� g� đ�u, v.v.

- "H-i": Kh�c hi hi, cười hi hỉ, ngựa h�, h� hởn, h� ho�y, h� hởn, h� hửng, h� h� h� hục, cười h� h�, hỉ mũi, hỉ hả, v.v.

- "K-i": Ki l� m�t, một k�, k� k�o, kị (cụ), v.v.

- "L-i": Li b�, nhỏ li ti, l� la l� l�, l� nh�, l� lợm, l� x�, v.v.

- "M-i": Mi (m�y), mi (nốt đ�n), l�ng mi, m� mắt, b�nh m�, Mị Ch�u, mị d�n, Mị Nương, v.v.

- "N-i": Chỗ ni chỗ nớ (chỗ n�y chỗi kia), ni c�, nỉ non, nỉ (dạ, len), v.v.

- "R-i": Kh�c như ri, l�m ri (l�m thế n�y), nước chảy ri rỉ, nhỏ r�, xanh r�, r� rầm (th� thầm), chậm r� r�, mưa r� r�o, mưa rỉ rả, rỉ từng giọt, rỉ tai, rỉ hơi, v.v.

- "S-i": C�y si, si t�nh, ngu si, gắn si, đen s�, b�n sỉ, li�m sỉ, sỉ nhục, sỉ vả, văn sĩ, kẻ sĩ, sĩ tử, sĩ hoạn, sĩ phu, nghệ sĩ, sĩ quan, binh sĩ, sĩ diện, sĩ kh�, v.v.

- "T-i": T�n ti trật tự, kẻ t�n người ti, ti h�, ti ma (để tang 3 th�ng), ti toe, ti tr�c, ti h�, ti tỉ t� ti, t� hon, một t�, t� nhau, t� teo, t� tẹo, t� x�u, t� ti, t� tị, t� nữa, t� ch�t, t� t�ch, t� toe t� to�t, cậu b� T�, t� x�u, t� t�ch, t� hưu, t� t�, t� tay xuống, ngọc tỉ, tỉ t�, l�i tĩ, ganh tị, ghen tị, tị tẹo, v.v.

- "V-i": Vi c� (v�y c�), vi tr�ng, vi h�nh, chu vi, hiển vi, huyền vi, h�nh vi, vi hiến, vi �m, vi vu, vi v�t, c�i v�, v� von, v� bằng, v� dụ, v� như, trị v�, tại v�, nể v�, v� đ�u, v� rằng, bởi v�, l�m v�, thay v�, v� thế, v� v�o, vỉ đập ruồi, thủ vĩ, vĩ tuyến, vĩ đại, vĩ đạo, vĩ đại, vĩ nh�n, vĩ tuyến, ng�i vị, v� vị, qu� vị, b�i vị, tự vị, vị chi, t� vị, vị lai, vị tha, vị chi, m�i vị, gia vị, vị gi�c, vị h�n th�, vị kỷ, vị lai, vị lợi, vị nể, vị tất, vị th�nh ni�n, vị tr�, vị vong nh�n, v.v.

- "X-i": Xi đ�i, gắn xi, xi măng, chuồng x�, x� gạt, x� nghiệp, cờ x�, x� chỗ, x� phần, x� x�a, x� xa x� x�, x� hơi, x� x�o, x� dầu, x� g�, x� xằng, x� xụt, x� xụp, x� xồ, bạch xỉ, xỉ mũi, xa xỉ, xỉ vả, xị mặt ra, v.v.

3. Những Chữ Sau Đ�y Chỉ Được D�ng Nguy�n �m "I" Bằng C�ch Gh�p Phụ �m K�p với Nguy�n �m "I."

"Ch-i": L�m chi vậy, tứ chi, h�nh chữ chi, thập nhị chi, chi thu, chi nh�nh, ch� kh�, chi lan, tạp ch�, ch� hiếu, ch� cuối, con ch�, hạ ch�, b�t ch�, chỉ chỏ, chỉ biết, sợi chỉ, t�n chỉ, chứng chỉ, cấm chỉ, Giao Chỉ, điểm chỉ, chỉ bảo, chỉ số, chỉ tr�ch, chị em, v.v.

"Gh-i": Ghi ch�p, ghi nhớ, �m gh�, v.v.

"Kh-i": Khi xưa, khinh khi, khi kh�ng, khi qu�n, khi đi, kh�ng kh�, kh� cụ, kh� cốt, tức kh�, tinh kh�, kh� cầu, kh� hậu, kh� ph�ch, kh� quản, kh� tiết, kh� tượng, kh� huyết, kh� kh�i, kh� sắc, kh� vật, đồ kh� gi�, cười kh�, ngủ kh�, con khỉ, khỉ kh�, v.v.

"Ngh-i": Nghi hoặc, nghi lễ, tiện nghi, nghi gia, nghi ng�t, ngh� ngo�y, v� ngh�, nghỉ ngơi, nghĩ ngợi, lo nghĩ, hữu nghị, quyết nghị, nghị lực, nghị luận, v.v.

"Nh-i": Nhi đồng, nh� nhảnh, hạng nh�, nh� nhằng, to nhỉ, đẹp qu� nhỉ! Nhĩ mục(tai mắt), mộc nhĩ, nhị đ�o, đệ nhị, nhị t�, Nhị Độ Mai, Nhị H�, v.v.

"Ph-i": Ch�nh phi, phi mỡ, phi cơ, phi tang, phi m�, phi chiến, phi đạn, Phi Ch�u, Phi Luật T�n, phi tần, phi ph�m, phi l�, ph� phạm, ph�t ph�, ph� cười, ph� nhi�u, ph� ph� ph� ph�o, thở ph� ph�, phỉ l�ng, thổ phỉ, phỉ b�ng, phỉ ch�, phỉ sức, phỉ nhổ, phỉ v�o mặt, phị mặt ra, v.v.

"Th-i": Thi cử, thi sĩ, Kinh Thi, con nh� thi lễ, d�ng d�i thi thư, thi h�i, cỏ thi, thi �n, th� sinh, th� nghiệm, bố th�, th� mạng, th� ph�t, th� dụ, đ�i th� ăn, th� giờ, dậy th�, c�y th� l�, th� ra, th� thầm, th� thọt, th� th�ng, hồ thỉ, quả thị, dấu hoa thị, thị vệ, thị gi�c, thị thực, thị uy, kỳ thị, thị hiếu, yết thị, thị dục, Phạm Thị Thu, miệt thị, thị phi, đ�ch thị, thị vệ, thị nữ, thị x�, v.v.

"Tr-i" Bạn tri �m, bố tr�, tri gi�c, tr� mạng, tri phủ, tr� sĩ, tr� tuệ, th�ng tri, tr� thức, tr� tr�, bảo tr�, duy tr�, đan tr�, tr� giới, tr� ho�n, ph� tr�, th�nh tr�, tr� trọng, trụ tr�, ấu trĩ, bệnh trĩ, chim trĩ, b�nh trị, cai trị, gi� trị, trị liệu, trị tội, trị thủy, v.v.


C. Những Chữ Chỉ Được Viết với Nguy�n �m "Y"

1. Những Chữ C� C�c Vần Sau Đ�y Chỉ Được Viết với Nguy�n �m "Y": ay, �y, oay, u�y, uy, uya, uych, uy�n, uy�t, uynh, uyt, uyu, y�n, y�t, v� ynh.

- Ay: �y n�y, tụi bay, cay c�, ăn chay, day dứt, dạy bảo, đ�y nồi, gay gắt, gi�y d�p, hay chữ, khay nước, lay động, may mắn, nảy mầm, ngay thật, nhay nh�y, dao phay, quay m�nh, ray rứt, say m�, tay ch�n, thay đổi, trảy (h�i) quả mơ, vay nợ, xảy ra, v.v.

- �y: C�i ấy, b�y giờ, c�y cảnh, c�y đ�n, chầy cối, d�y th�p, đ�y n�y, g�y gổ, gi�y ph�t, h�y h�y, lầy nhầy, mấy quyển s�ch, nẩy mầm, ng�y ngất, nhầy nhụa, ph�y ph�y, qu�y quần, rầy r�, sẩy đ�n, tầy trời, thầy mẹ, trẩy hội, v�y c�nh, x�y nh�,v.v.

* Trường hợp sau đ�y l� ngoại lệ v� chữ viết v� đọc kh�c nhau nhưng c� c�ng một nghĩa: quải g�nh, quảy g�nh, hay quẩy g�nh (đều c� c�ng một nghĩa l� g�nh tr�n vai).

- Oay: C�i kho�y, loay hoay, ngh� ngo�y, xoay vần, v.v.

- U�y: Khu�y khỏa, ngoe nguẩy, v.v.

- Uy: Uy danh, cung thương giốc chủy vũ, duy ng�, huy hiệu, khuy �o, lũy tre, nguy cấp, suy nhược, tuy nhi�n, thủy chung, truy tố, cổ x�y, v.v.

- Uya: Thức khuya, v.v.

- Uych: Ng� uỵch, hu�ch nhau, huỳnh huỵch, v.v.

- Uy�n: Uy�n b�c, chuy�n cần, duy�n d�ng, huy�n n�o, khuy�n bảo, luyến �i, nguy�n chất, nhuyễn thể, bệnh suyễn, tuy�n dương, thuy�n chuyển, truyền thống, xuy�n tạc, v.v.

- Uy�t: Chuyết kiến (� kiến th� thiển của t�i), duyệt binh, huyết mạch, khuyết điểm, nguyệt liễm, tuyệt diệu, thuyết phục, điểm xuyết, v.v.

- Uynh: Huynh đệ, khuynh hướng, lu�nh qu�nh, v.v.

- Uyt: Hu�t s�o, lườm ngu�t, xu�t chết, v.v.

- Uyu: Khuỷu tay, kh�c khuỷu, ng� khuỵu, v.v.

- Y�n (qu + y�n): Quy�n sinh, quyến thuộc, quyền lợi, ch�nh quyền, lưỡng quyền, quyền qu�, quyển s�ch, ống quyển, v.v.

- Y�t (qu + y�t): Cương quyết, b� quyết, h�nh quyết, quyết nghị, xảo quyệt, v.v.

- Ynh (qu + ynh): Mừng qu�nh, c�y quỳnh, quỳnh b�i, quỳnh tương, v.v.

2. Những Chữ Sau Đ�y Chỉ Được D�ng Nguy�n �m "Y" Đứng Một M�nh hay Đứng Đầu Mỗi Chữ:

- Nguy�n �m "Y" Đứng Một M�nh:

Y đến rồi, y �n, v�ng y, qui y, chuẩn y hay y chuẩn, y hẹn; y hi, y sĩ, qui y, y theo, � ch�, � định, � nhị, � kiến, � nghĩa, � th�ch, � tứ, � vị, ỷ m�nh, ỷ lại, ỷ lại, ỷ quyền, b�o ỵ, v.v.

- Nguy�n �m "Y" Đứng Đầu Mỗi Chữ:

Y�m hoạn (hoạn quan), yếm thế, yểm b�a, c�i yếm, yểm trợ, v.v.; Y�n Đổ (Nguyễn Khuyến), B�nh y�n, y�n h�, y�n xe, y�n đổ (tửu sắc y�n đổ), y�n tr�, yến tiệc, yến oanh, yến s�o, v.v.; con yểng; yết hầu, yết kiến, ni�m yết, yết thị, yết hậu (lối thơ m� c�u cuối c�ng chỉ c� một chữ), v.v.; y�u cầu, y�u chuộng, y�u đạo, y�u qu�i, y�u vận, ph�i yếu, yếu điểm, yếu tố, chết yểu, yểu điệu, yểu tướng, v.v.

3. Những Chữ Sau Chỉ Được D�ng Nguy�n �m "Y" Bằng C�ch Gh�p Phụ �m Đơn với Nguy�n �m "y."

-"H-y": Hy Lạp, hy vọng, hy sinh, hy h�n, h� lộng, h� ng�n, hỷ lạc, hỷ nộ, hỷ sự, v.v.

-"K-y": K� �m, bi k�, chữ k�, k� danh, k� giả, k� hiệu, k� lục, nhật k�, k� quỹ, k� sinh tr�ng, k� sự, k� t�n, k� t�c x�, k� th�c, thư ky,� k� ức, Bắc Kỳ, cầm kỳ thi hoạ, kỳ cục, kỳ c�ng, cực kỳ, kỳ cựu, kỳ diệu, kỳ duy�n, kỳ đ�, kỳ đ�i, đến kỳ, kỳ đồng, kỳ được, kỳ gh�, kỳ hạn, kỳ h�o, hiếu kỳ, học kỳ, kỳ kh�i, kỳ khu, kinh kỳ, kỳ lạ, kỳ l�o, kỳ l�n, kỳ lưng, kỳ mục, Nam Kỳ, kỳ ngộ, ph�n kỳ, kỳ ph�ng địch thủ, kỳ quặc, kỳ qu�i, kỳ quan, quốc kỳ, kỳ thị, kỳ th�, kỳ thực, Trung Kỳ, kỳ vọng, kỷ cương, ghế trường kỷ, �ch kỷ, kỷ luật, kỷ lục, kỷ niệm, kỷ nguy�n, tự kỷ, thế kỷ, kỷ yếu; kỹ c�ng, kỹ nghệ, l�m kỹ, kỹ nữ, ngủ kỹ, kỹ nh�, kỹ sư, kỹ thuật, nh� c� kỵ (ng�y giỗ), đố kỵ, kỵ binh, kỵ gi�, kỵ m�, kỵ nhau, kỵ sĩ, v.v.

- "L-y": c�i ly, ly biệt, quẻ ly, hồ ly, ly b�i (ch�n rượu uống l�c chia tay), ly dị, ly gi�n, ly hương, ly khai, ly kỳ, ly t�n, gi�o l�, l� ngư, cố l�, h�nh l�, đ�o l�, l� lẽ, l� h�a, l� lịch, l� sự, l� t�i, l� thuyết, l� tr�, l� tưởng, l� trưởng, mạ lỵ, bệnh kiết lỵ, v.v.

- "M-y": Bắc Mỹ, Mỹ Ch�u, Mỹ Quốc, Mỹ kim, hoa mỹ, mỹ sắc, thẩm mỹ, Mỹ Tho, mỹ thuật, mỹ tục, mỹ từ ph�p, mỹ tửu, mỹ xảo, mỹ vị, mỹ viện, mỹ �, v.v.

- "T-y": Ty mật th�m, c�ng ty, tỳ tạng, tỳ kheo, tỳ vị, tỷ đối, tỵ hiềm, v.v.

4. Nguy�n Tắc Đ�nh Dấu trong Tiếng Việt

- Nếu một chữ c� phụ �m đơn hay phụ �m k�p gh�p với một nguy�n �m, th� c�c dấu phải đ�nh v�o nguy�n �m đ�: b�, t�, ph� m�, khỉ, xạ thủ, v.v.

- Nguy�n �m "u" v� "i" trong phụ �m k�p "qu" v� "gi" đ� c�ng với phụ �m "q" v� "g" để biến th�nh phụ �m k�p chứ kh�ng c�n l� một nguy�n �m nữa. Ch�nh v� thế m� hai phụ �m k�p n�y gh�p với 1 hay 2 nguy�n �m th� c�c dấu phải đ�nh v�o nguy�n �m ở ngay sau phụ �m k�p n�y: qu�, qu�, qu�, qu�, quả, quỹ quạ, gi�, gi�, giữa, gi�c, giải, giả, v.v.

- Nếu trước 2 nguy�n �m m� c� phụ �m đơn hay k�p v� sau 2 nguy�n �m n�y lại kh�ng c� phụ �m n�o th� c�c dấu phải đ�nh v�o nguy�n �m thứ nhất như: ch�a, ch�a, th�y, th�y, th�i, lũy, g�o, g�a, b�a, của, b�i, ch�a, kh�i, khảo, kh�a, l�a, tr�o tr�o, kh�o, khỏe, kh�e, ch�i, thủy, v� trụy, v.v.

- Trong một chữ c� 2 hay 3 nguy�n �m m� 1 nguy�n �m đ� c� dấu sẵn như: ă, �, �, �, ơ, ư, v.v. th� c�c dấu sắc, huyền, hỏi, ng�, v� nặng phải đ�nh v�o nguy�n �m đ�: thuế, thuấn, thuyền, thuở, uyển chuyển, chữa, suyễn, diễm, truyện, diệu, v.v. Nếu 2 nguy�n đều c� dấu cả như "ư v� ơ" th� c�c dấu phải đ�nh l�n nguy�n �m thứ hai: tướng l�nh, thường lệ, thưởng phạt, dưỡng kh�, thượng lộ, v.v.

- Nếu trong một chữ chỉ c� 2 nguy�n �m m� trước v� sau 2 nguy�n �m n�y đều c� phụ �m đơn hay k�p th� c�c dấu phải đ�nh v�o nguy�n �m thứ hai: đo�n, kho�ng, kho�t, kho�t, to�n, khoảng, lo�ng, loạng choạng, v.v.

- Khi một chữ tận c�ng bằng 3 nguy�n �m, th� c�c dấu phải đ�nh l�n nguy�n �m ở giữa như: tho�i th�c, ngo�o cổ, cười, bải hoải, kh�c khuỷu, cho�i ch�n, hải ngoại, v.v.


5. Tổng Kết

Những điều ch�ng t�i tr�nh b�y tr�n đ�y l� c� � định gi�p c�c bạn trẻ ở hải ngoại c� t�i liệu học hỏi về c�ch gh�p vần với nguy�n �m "i" v� "y" c�ng với c�ch đ�nh dấu tiếng Việt. Việc gh�p vần v� đ�nh dấu tiếng Việt hết sức l� quan trọng. Ch�ng ta cần phải học hỏi v� nghi�n cứu mới thấu đ�o được. C� thấu đ�o được c�ch gh�p vần v� đ�nh dấu tiếng Việt th� mới giỏi tiếng Việt. C� giỏi tiếng Việt ta mới xứng đ�ng l� người Việt v� mới c� cơ hội học hỏi về lịch sử, phong tục, v� truyền thống của tổ ti�n. C� như thế th� nước Việt của ch�ng ta mới tho�t khỏi �ch Cộng Sản. C� tho�t khỏi �ch Cộng Sản, nước ta mới h�ng cường v� to�n d�n mới được hưởng d�n chủ, tự do, nh�n quyền, �m no, v� hạnh ph�c mu�n đời.


Khải Ch�nh Phạm Kim Thư

Canada, 2003

[Santafe]

S�u QU�T anh S�u QU�T ???