Ứng xử ngôn ngữ của người Việt đối với các yếu tố gốc Hán (phần 1).

[Lạc Việt]

� B�i Kh�nh Thế

1. Dẫn nhập

1.1. Qu� tr�nh h�nh th�nh v� ph�t triển tiếng Việt, x�t theo quan điểm giao lưu (interchange) v� tương t�c (interaction), l� qu� tr�nh tiếp x�c ng�n ngữ (TXNN). Ở thời k� h�nh th�nh đ� l� sự giao lưu v� tương t�c giữa c�c thứ tiếng thị tộc, bộ lạc hoặc li�n minh bộ lạc để hợp th�nh hạt nh�n của tiếng Việt. Bắt đầu thời k� ph�t triển, c�ng với c�c bước lưỡng ph�n(1), l� những giai đoạn tiếp x�c của tiếng Việt với c�c ng�n ngữ ngoại lai - được hiểu như c�c thứ tiếng ngo�i gia đ�nh ng�n ngữ Nam � (AA) v� Nam Th�i (AT) (P.Benedict, 1996). Ở thời k� ph�t triển, sự tiếp x�c ng�n ngữ Việt�H�n hay Việt�Trung (từ đ�y gọi chung Việt�H�n) l� d�i l�u nhất v� h�nh th�i tiếp x�c cũng c� nhiều kiểu loại nhất. (Xem th�m ở phần 2)

1.2. Trong b�i viết n�y c� mấy từ (ngữ) kho� sau đ�y được sử dụng: tiếp x�c ng�n ngữ, ứng xử ng�n ngữ, yếu tố gốc H�n. Thuộc số đ� c� từ (ngữ) đ� quen thuộc, nhưng khi xuất hiện trong b�i viết n�y một đ�i trường hợp mang một sắc th�i hơi kh�c.

Tiếp x�c ng�n ngữ l� �sự tiếp giao nhau giữa c�c ng�n ngữ do những ho�n cảnh cận kề nhau về mặt địa l�, tương li�n về mặt lịch sử x� hội dẫn đến nhu cầu của c�c cộng đồng người vốn c� những thứ tiếng kh�c nhau phải giao tiếp với nhau� (O.S. Akhmanova, 1966). TXNN c�n được hiểu l� �sự t�c động qua lại giữa hai hoặc nhiều ng�n ngữ tạo n�n ảnh hưởng đối với cấu tr�c v� vốn từ của một hay nhiều ng�n ngữ. Những điều kiện x� hội của sự TXNN được quy định bởi nhu cầu cần thiết phải giao tiếp lẫn nhau giữa những th�nh vi�n thuộc c�c nh�m d�n tộc v� ng�n ngữ do những nhu cầu về kinh tế, ch�nh trị, văn ho�, x� hội v.v. th�c đẩy� (V.N.Jarceva, 1990). Với t�nh h�nh TXNN ở Việt Nam, cũng như với một số nước từng c� sự x�m lược v� chiếm đ�ng của một thế lực ngoại quốc, ta c�n c� thể th�m v�o đoạn dẫn tr�n: nhu cầu giao tiếp giữa cư d�n bản địa với những người thuộc bộ m�y cai trị v� đội qu�n x�m lược hoặc chiếm đ�ng ngoại quốc. Trong h�nh th�i TXNN n�y, sự ứng xử ng�n ngữ của cư d�n bản địa l� vấn đề hết sức tế nhị. Trong nhiều trường hợp n� l�m nổi r� bản sắc d�n tộc của cả một nền văn ho�.

Ứng xử ng�n ngữ (Language Treatment) c� nội dung kh�i niệm thuộc lĩnh vực x� hội ng�n ngữ học. C�ch diễn đạt n�y được xem l� tương đương với Kế hoạch ho� ng�n ngữ (Language Plan/Planning). Ứng xử ng�n ngữ l� sản phẩm của những quyết định c� � thức về sự lựa chọn m� (code) trong hoạt động giao tiếp (John Gibbons, 1992 ). Ứng xử ng�n ngữ mang t�nh x� hội được thể hiện trong ch�nh s�ch ng�n ngữ của nh� nước hoặc một tổ chức x� hội. Chẳng hạn ch�nh s�ch ng�n ngữ hiện nay của nh� nước Cộng ho� X� hội Chủ nghĩa Việt Nam; ch�nh s�ch ng�n ngữ của Đảng Cộng sản Đ�ng Dương được thể hiện trong Đề cương văn ho� Việt Nam năm 1943. Ứng xử ng�n ngữ cũng c� thể l� sự lựa chọn của một người về ng�n ngữ m� m�nh d�ng trong hoạt động giao tiếp bằng ng�n từ. Sự ứng xử ng�n ngữ của mỗi người được quy định bởi nhiều nh�n tố vừa kh�ch quan vừa chủ quan, trong đ� nh�n tố chủ quan c� t�nh quyết định. Ứng xử ng�n ngữ l� một th�nh phần về ứng xử văn ho�. Do đ�, truyền thống văn ho�, truyền thống ứng xử ng�n ngữ của cộng đồng, của d�n tộc c� ảnh hưởng quan trọng đến th�i độ ứng xử ng�n ngữ của c�c th�nh vi�n trong cộng đồng.

Yếu tố gốc H�n kh�ng chỉ l� những từ bắt nguồn từ tiếng H�n xưa nay được gọi l� từ H�n - Việt. Trong b�i n�y yếu tố gốc H�n được hiểu l� tất cả những đặc điểm hoặc th�nh tố ng�n ngữ n�o m� qua sự tiếp x�c ng�n ngữ Việt�H�n tiếng H�n c� thể c� ảnh hưởng đến tiếng Việt ở mặt n�y hay mặt kh�c. Chẳng hạn c�c đặc điểm về ngữ �m, đặc điểm về cấu tr�c ngữ ph�p, c�c th�nh tố từ vựng ngữ nghĩa. Tuy trong b�i viết n�y c�c th�nh tố từ vựng ngữ nghĩa l� ngữ liệu được đề cập đến nhiều hơn, nhưng c�c phương diện kh�c của tiếng H�n cũng sẽ được nhắc đến khi cần.

1.3. Trong nhiều trường hợp b�i viết sử dụng c�c dẫn liệu ng�n ngữ r�t từ những c�ng tr�nh đ� c�ng bố v� được thừa nhận rộng r�i của c�c t�c giả kh�c c�ng với những ngữ liệu m� người viết b�i n�y d�ng trong c�c lập luận của m�nh. Đề cập đến một vấn đề thuộc lĩnh vực x� hội - ng�n ngữ học, khi cần thiết ch�ng t�i cũng đụng chạm đến những dẫn liệu thuộc c�c lĩnh vực ngo�i ng�n ngữ để l�m r� th�m cho những lập luận li�n quan với hiện tượng nội tại ng�n ngữ.

C�n tiếp.

http://ngonngu.net/index.php?p=343

[Lạc Việt]

Ứng xử ng�n ngữ của người Việt đối với c�c yếu tố gốc H�n (phần 1).

2. Tiếp x�c ng�n ngữ Việt–H�n

2.1. C�c giai đoạn tiếp x�c v� đặc điểm

Trong khoa học n�i đến thời k� hoặc giai đoạn tức l� b�n về sự ph�n k� c� t�nh lịch đại (diachronic division of events into periods) về diễn tiến hay qu� tr�nh ph�t triển của một hiện tượng, một sự kiện n�o đ�. Mỗi sự ph�n k� nhằm v�o một/v�i mục đ�ch nhất định v� c� ti�u ch� định hướng cho sự ph�n k�. Sự ph�n k� hiện tượng TXNN dựa v�o c�c h�nh th�i tiếp x�c, điều kiện x� hội - lịch sử v� hệ quả m� sự TXNN dẫn tới về mặt cấu tr�c cũng như về chức năng x� hội của ng�n ngữ.

2.2. Theo c�c định hướng tr�n đ�y ta c� thể h�nh dung sự ph�n chia qu� tr�nh tiếp x�c Việt–H�n th�nh s�u giai đoạn (hoặc thời k�):

Giai đoạn h�nh th�nh nh� nước Văn Lang chuyển sang �u Lạc.
Giai đoạn Triệu Đ� s�p nhập l�nh thổ �u Lạc v�o Nam Việt.
Giai đoạn Nam Việt bị Đế quốc H�n khuất phục v� l�nh thổ cũng như cư d�n �u – Lạc (từ đ�y gọi một c�ch quy ước l� Việt Nam)(2) trong cương vực Nam Việt cũng bị đế quốc H�n th�n t�nh. Trong ch�nh sử Việt Nam giai đoạn n�y được gọi l� Thời k� Bắc thuộc.
Giai đoạn nền độc lập (trong lịch sử c� khi gọi l� nền tự chủ) Việt Nam được kh�i phục v� x�y dựng nh� nước Việt Nam theo chế độ vương quyền.
Giai đoạn Việt Nam bị thực d�n Ph�p x�m lược v� thiết lập chế độ thuộc địa Ph�p tr�n đất Việt Nam.
Giai đoạn Việt Nam gi�nh quyền độc lập từ tay thực d�n Ph�p cho đến nay.

2.2.1. C� thể xem giai đoạn h�nh th�nh nh� nước Văn Lang (VL) v� từ VL chuyển sang nh� nước �u - Lạc (�L) l� khởi điểm qu� tr�nh TXNN tr�n miền đất Việt thời k� mở c�i, dựng nước n�y. Đ�y l� thời k� của c�c huyền thoại v� giả thiết, giống như ở bất k� d�n tộc v� đất nước n�o tr�n thế giới. V� vậy nơi đ�y tồn tại nhiều truyền thuyết, huyền thoại v� tr�n cơ sở đ� m� c�c nh� nghi�n cứu đ� c� những giả thiết kh�c nhau về d�n tộc Việt Nam hiện nay v� về qu� tr�nh h�nh th�nh v�ng khai nguy�n của Việt Nam hiện đại. Tiếp cận từ l� thuyết TXNN ta c� thể h�nh dung trước hết đ� l� qu� tr�nh tiếp x�c giữa c�c ng�n ngữ bản địa m� kết quả l� sự h�nh th�nh của tiếng Việt thời cổ(3). Tiếp theo đ� l� sự tiếp x�c với c�c thứ tiếng đến từ ngo�i v�ng đất khai nguy�n.

Về mặt n�y giả thiết m� K.W.Taylor đưa ra, theo t�i, l� đ�ng ch� � hơn cả. Trong s�ch Sự ra đời của Việt Nam, ngay trang đầu chương I, t�c giả đ� dựa v�o truyền thuyết �u Cơ - Lạc Long Qu�n trong Lĩnh Nam Ch�ch Qu�i (LNCQ) v� Đại Việt sử k� to�n thư (TT), để giải th�ch cuộc h�n phối giữa hai nh�n vật huyền thoại n�y. K.W. Taylor h�nh dung rằng Lạc Long Qu�n l� một người d�ng d�i đế vương vốn ở phương bắc, Trung Hoa (A Monarch from the North, China...) từ biển x�m nhập v�o lục địa v� khi nhận thấy nơi đ�y kh�ng c� vua b�n xưng vương để cai quản. Nhưng cư d�n địa phương kh�ng chấp nhận v� nh�n vật ngoại bang n�y buộc phải ra đi(4). Qua mối li�n kết tượng trưng đ� ta c� thể hiểu: đ�y l� sự tiếp x�c Việt–H�n đầu ti�n trong lịch sử. C� điều l� giai đoạn tiếp x�c n�y ắt l� kh�ng l�u bền v� chưa tạo n�n t�c dụng g� s�u sắc về mặt ng�n ngữ, nếu c�.

C�ch h�nh dung như K.W.Taylor, theo t�i, r� r�ng l� c� sức hấp dẫn, v� c�ch hiểu dựa v�o sự h�nh dung ấy l� hợp l� g�ch. Tuy nhi�n, tất cả những điều đ� đều thuộc phạm tr� huyền thoại v� giả thuyết, gắn với giai đoạn d� sử, phải chờ đợi những cứ liệu hiện thực chứng minh. Dẫn sao giả thuyết n�y cũng gợi cho ta một hướng suy nghĩ l� th�.

2.2.2. Trong lịch sử Việt Nam giai đoạn Triệu Đ� chinh phục v� s�p nhập �u Lạc v�o phạm vi quốc gia Nam Việt rồi chia đất đai �u Lạc ra l�m hai quận Giao Chỉ v� Cửu Ch�n được x�c định l� từ 179 đến 111 TCN. Vốn l� con nh� tướng gốc H�n, cuối đời nh� Tần, Triệu Đ� l�n thay Nh�m Ngao cầm quyền, rồi khi nh� Tần bị diệt, tự xưng l�m Nam Việt Vương. Việc Triệu Đ� c� thể tập hợp để l�m chỗ dựa cho quyền lực của m�nh những người H�n từ ph�a bắc di cư v�o cương thổ n�y (K.W.Taylor, tr.23-24; Phan Huy L�, 1983, tr.234) chứng tỏ số lượng cư d�n gốc H�n ở đ�y đ� c� một số lượng đ�ng kể. V� với tư c�ch những th�nh phần cư d�n trong c�ng phạm vi quốc gia Nam Việt, dĩ nhi�n người d�n �u Lạc c� quan hệ giao tiếp với to�n bộ cư d�n của quốc gia n�y, trong đ� gồm cả bộ phận người H�n. Sự giao tiếp n�y hẳn l� c� giới hạn. Lịch sử Việt Nam ghi nhận. Sứ giả nh� Triệu tiến h�nh lập sổ cư d�n Giao Chỉ, Cửu Ch�n... "Gi�p việc sứ giả, c� thể c� một số quan chức, cả H�n lẫn Việt” (sđd tr.234). Từ sự kiện đ� c� thể suy ra, đ�y l� lần đầu ti�n sử s�ch ghi lại c� sự TXNN Việt–H�n. Đặc điểm của sự TXNN Việt–H�n trong giai đoạn n�y l� n� được gộp trong bối cảnh tiếp x�c chung với c�c ng�n ngữ trong “quốc gia li khai” Nam Việt, ở đ� bao gồm c�c ng�n ngữ của c�c d�n tộc thuộc B�ch Việt. Tiếng H�n l�c n�y một mặt l� ng�n ngữ của giới cầm quyền v� mặt kh�c l� tiếng n�i của một nh�m d�n di cư từ phương bắc tới. Sự cai trị của nh� Triệu chưa kịp đụng chạm nhiều đến cơ cấu x� hội �u Lạc trước đ�. Do vậy ảnh hưởng ng�n ngữ qua sự tiếp x�c c� t�nh đa hướng hơn l� song phương Việt–H�n v� chưa s�u sắc mấy.

2.2.3. Giai đoạn từ khi Nam Việt bị đế quốc H�n khuất phục trở đi trong sự ph�n k� của c�c t�c giả kh�c nhau c� c�ch gọi kh�ng giống nhau đối với phần l�nh thổ v� cư d�n trước đ�y thuộc �u - Lạc. Với mục đ�ch nghi�n cứu của m�nh, t�i t�n th�nh cũng như d�ng theo c�ch ph�n k� của John DeFrancis v� gọi chung l� giai đoạn Bắc thuộc.

Đặc điểm của giai đoạn TXNN Việt–H�n n�y về mặt văn tự v� tiếng n�i đ� được John DeFrancis v� Nguyễn T�i Cẩn chỉ r� (Mặc d� Nguyễn T�i Cẩn chỉ giới hạn “v�o khoảng c�c thế kỉ 8,9”, TLTK đ� dẫn, tr.8. H Masp�ro chỉ ghi chung l� trước thế kỉ 10). Một đặc điểm kh�c về ch�nh trị – x� hội n�n được lưu � l� giai đoạn n�y kh�ng phải diễn ra xuy�n suốt, m� bị c�ch qu�ng bởi hai cuộc khởi nghĩa, đ�nh đuổi qu�n x�m lược gi�nh lại quyền độc lập.

1. Cuộc khởi nghĩa Hai B� Trưng v� Hai B� Trưng l�n ng�i c�c năm 40-43 C�ng nguy�n.

2. Cuộc khởi nghĩa L� B� v� sự th�nh lập nh� nước Vạn Xu�n (542-602) Giai đoạn n�y ch�nh s�ch H�n ho� của phương bắc ng�y c�ng được đẩy mạnh v� được c�c quan th�i th� thực hiện ch�nh s�ch đ� triệt để tại miền đất họ chiếm đ�ng. Số lượng người H�n ở đ�y kh�ng chỉ c� c�c quan chức trong bộ m�y cai trị, đội qu�n chiếm đ�ng, m� cả gia đ�nh con em của họ. Ngo�i ra c�n c� lớp người H�n theo ch�nh s�ch di d�n cũng lần lượt k�o đến định cư nơi đ�y. Họ bao gồm những người lao động thường, người c� tay nghề thuộc c�c nghề nghiệp kh�c nhau. D� h�nh th�i cư tr� tr�n miền đất c�ng chung sống n�y l� thế n�o (biệt lập của người H�n, kề cận với c�c đơn vị h�nh ch�nh cư d�n Việt, hay c� mức độ sống xen kẽ nhất định) th� cũng đều phải c� sự giao tiếp H�n – Việt. Ch�nh do đ� m� sự TXNN H�n – Việt trở n�n ng�y c�ng s�u sắc hơn. Hệ quả của sự TXNN n�y l� trong sinh hoạt ng�n ngữ v� trong đời sống x� hội h�nh th�nh t�nh thế c�c cộng đồng H�n di cư đến kết giao với c�c cộng đồng cư d�n bản địa, tạo n�n h�nh th�i song ngữ song văn ho� Việt–H�n.

C�n tiếp.

http://ngonngu.net/index.php?p=343

[Lạc Việt]

Ứng xử ng�n ngữ của người Việt đối với c�c yếu tố gốc H�n (phần 1).

C�ch d�ng “tiếng Việt thời cổ” ở đ�y được hiểu như tiếng n�i của “người Việt Cổ” (L.sử I) về hạt nh�n đầu ti�n của tiếng Việt hiện đại m� ng�nh ng�n ngữ học lịch sử Việt Nam chưa c� những c�ng tr�nh nghi�n cứu vượt khỏi c�c giả thuyết.

(4). Theo Taylor, qua huyền thoại �u Cơ–Lạc Long Qu�n ta c� thể biết về quan niệm trong d�n gian xưa về quan niệm huyết thống giữa c�c vua H�ng v� Lạc Long Qu�n (LLQ). LLQ từ ph�a biển th�m nhập v�o đồng bằng s�ng Hồng. Đến đ�y LLQ chế phục “c�c y�u qu�i” trong miền rồi khai ho� họ, dạy họ trồng trọt, bắt đầu biết ăn mặc. Sau đ� trở về biển cả v� dặn lại rằng khi n�o gặp nguy kh� th� h�y l�n tiếng v� LLQ sẽ trở lại… Rất c� thể Lạc Long Qu�n l� ho�ng tử xứ biển cả v� �u Cơ l� một Mị Nương của v�ng n�i đồi. Khi Lạc Long Qu�n ra đi, Mị Nương ở lại v� sinh hạ c�c vua H�ng. Người Việt Nam đời nối đời xem Lạc Long Qu�n v� �u Cơ l� tổ ti�n của m�nh.

Taylor viết tiếp: Huyền thoại bao quanh c�u chuyện Lạc Long Qu�n v� H�ng Vương ngụ � về một nền văn ho� từ đất liền hướng ra ph�a biển. LLQ l� nh�n vật văn ho� mang nền văn minh đến từ biển. Nh�n vật n�y chạm tr�n với quyền lực từ đất liền, li�n kết với đối thủ ấy bằng một cuộc h�n nh�n v� cuối c�ng kẻ vốn l� đối thủ trở th�nh mẹ của người thừa kế m�nh. Chủ đề về nh�n vật văn ho� bản địa c� c�ch ứng xử để v� hiệu ho� sự đe doạ từ phương bắc bằng c�ch dung hợp cội nguồn ch�nh thống của nền văn minh ấy cũng ph� hợp với mối quan hệ lịch sử giữa Việt Nam v� Trung Quốc (K.W.Taylor, 1977, tr.1).

C�n tiếp.

http://ngonngu.net/index.php?p=343