Gương Chiến Đấu

[anbinh]

Nguyễn Hiến Lê

Gương Chiến Đấu

MỤC LỤC

Thay lời giới thiệu

DOSTOЇEVSKY
JACK LONDON
VOLTAIRE
MUSTAPHA KÃMAL
IBN SÃOUD
GEORGE GORDON BYRON


Thay lời giới thiệu

Sách chép tiểu sử sáu danh nhân: Dosto�evsky, Jack London, Voltaire, Mustapha Kémal, Ibn Séoud và Byon. [1]

Bìa sau sách in đoạn kết tiểu sử Dosto�evsky như sau:

�Ngày 28 tháng giêng năm 1881, sau mấy ngày ngoạ bệnh, mấy lần thổ huyết, ông tắt nghỉ. Thanh niên tranh nhau khiêng quan tài tới nhà thờ. Lính canh phải đóng cửa nhà thờ vì không còn chỗ đứng. Có kẻ mặc tang phục, dắt con gái, mạo nhận là bà Dosto�evsky để được vô. Ba vạn người, bảy mươi cơ quan phái người đưa ông tới huyệt: có đủ các giới từ các ông hoàng, các linh mục, thợ thuyền, nông dân, và cả hành khất; cờ đâm tua tủa lên như rừng, hoa thơm chất thành núi. Và còn hơn các văn hào khác, tới nay tám chục năm, danh ông mỗi ngày một tăng chứ không hề giảm. Ông nói: �Muốn viết cho hay thì phải đau khổ, đau khổ�. Suốt đời, ông đã thực hành đúng lời đó�.

Giống như Dosto�evsky, cụ Nguyễn Hiến Lê cũng �mấy lần thổ huyết�, và cũng giống như Jack London, cụ cũng muốn được �hoả táng�, nên ở đây tôi xin được chép thêm đoạn kết bài viết tiếp theo:

�Trước khi chết ông (tức Jack London) viết thư cho một bạn thân, bác sĩ Ecrison, dặn dò những lời cuối cùng: �Hoả tán là cách độc nhất thích nghi, hợp lý và đoan chính để cho đời khỏi bận về ta (�). Như vậy cũng tiện cho con cháu nữa. Tại sao để cho thể xác thối nát của ta làm xấu cảnh thiên nhiên đi (�)? Vả lại đọc sử ta chẳng thấy rằng bao nhiêu những gắng sức ích kỷ để vĩnh tồn sau khi chết đều thất bại cả ư? Trong các Kim tự tháp, vua Ai Cập chỉ lưu lại cho ta ít di tích để bày trong các viện bảo cổ, chứ có gì khác đâu?�.

Những gắng sức ích kỷ để vĩnh tồn thì tất phải thất bại, nhưng những gắng sức vị tha trong lúc sống thì bao giờ cũng thành công. Còn thanh niên, thì tên ông còn nhắc tới, và những tác phẩm của ông như Tiếng gọi của rừng, Đứa con của sói, Nanh trắng, Truyện biển miền nam� còn được trân tàng trong mỗi tủ sách gia đình vì ai cũng nhận ông là một trong số các nhà văn có công nhất với bọn trẻ: ông đã dạy họ bài học can đảm, mạo hiểm, kiên nhẫn, thương người trong những truyện mà nghệ thuật hấp dẫn rất cao�.

Ta tìm đọc tiểu sử các danh nhân Dosto�evsky, Jack London� chẳng những là để tìm hiểu cuộc đời và sự nghiệp các nhà đó mà còn để hiểu được ít nhiều quan điểm của tác giả về văn học, nghệ thuật, về chính trị, xã hội, nhân sinh� Hơn nữa, đọc Gương chiến đấu của cụ Nguyễn Hiến Lê, ta còn thỉnh thoảng thấy thấp thoáng cuộc đời của chính tác giả, một người luôn phải chiến đấu với nghịch cảnh, chiến đấu với bệnh tật để học và để viết; còn sự nghiệp của cụ, tôi cho rằng, cũng không khác mấy với những lời cụ nhận định về sự nghiệp các danh nhân đó: �danh ông mỗi ngày một tăng chứ không hề giảm�, và �còn thanh niên, thì tên ông còn được nhắc tới, và những tác phẩm của ông như (�) còn được trân tàng trong mỗi tủ sách gia đình�.

Vâng, nếu ta bảo rằng �Danh cụ Nguyễn Hiến Lê mỗi ngày một tăng chứ không hề giảm; còn thanh niên, thì tên cụ còn được nhắc tới, và những tác phẩm của cụ như các sách thuộc loại �Gương danh nhân� - trong đó có cuốn Gương chiến đấu này - chẳng hạn, còn được trân tàng trong mỗi tủ sách gia đình�, thì lời nhận xét đó cũng có phần hợp lý.


Goldfish
Tháng 04 năm 2010
____________________

Chú thích:

[1] Cuốn Gương chiến đấu in lần đầu tiên năm 1966 (Nxb Nguyễn Hiến Lê). Trong Đời viết văn của tôi, cụ Nguyễn Hiến Lê cho biết bài Voltaire đăng trên Giáo dục phổ thông (số 39, 40 - năm 1959), và ba bài sau đăng trên Bách khoa: Dosto�evsky (số 82, 83 - năm 1960), Mustapha Kémal (số 86, 87 - cũng năm 1960), Ibn Séoud (số 107, 109, 110, 111 - năm 1961). (Goldfish).

(Nguồn: vnthuquan.net)

[anbinh]

VOLTAIRE

Một ông vua không ngôi (tt)


Năm 1598, vua Henri IV ký một đạo sắc cho phép Cơ Đốc tân giáo[13] được truyền trong nước, trừ ở kinh đô Paris, và các tín đồ tân giáo được làm mọi nghề, trừ những chức quan trọng trong triều. Nhưng đến năm 1685, vua Louis XIV vụng về ban một đạo sắc để thủ tiêu sắc đó, làm cho nhiều tín đồ phải bỏ tài sản, quê hương, xin ngụ cư ở các nước láng giềng. Vua Louis XV vẫn giữ chính sách tai hại ấy. Tỉnh Toulouse chẳng hạn, tín đố tân giáo không được làm y sĩ, bán sách, in sách, bán thực phẩm�; thậm chí không được đi ở cho một người cựu giáo nữa; năm 1748, một người đàn bà bị phạt vạ ba ngàn quan (một số tiền rất lớn thời đó) vì đã kêu một bà mụ tân giáo đỡ đẻ.

Nhưng chuyện đó còn là chuyện nhỏ. Năm 1761, một người theo tân giáo tên là Jean Calas có hai đứa con, một trai một gái. Con gái theo cựu giáo, con trai theo tân giáo. Có lẽ vì làm ăn thất bại, người con trai tự ải. Theo luật thời đó, thây của kẻ tự tử phải lột hết quần áo, đặt trên tấm phên, đầu dốc ngược, kéo đi khắp châu thành, rồi treo cổ ở pháp trường. Người cha muốn tránh cái nhục đó, năn nỉ bà con họ hàng chứng thực rằng con mình bị bệnh mà chết. Thiên hạ xì xào đồn rằng trong nhà có án mạng, và cha đã giết con vì con muốn theo cựu giáo. Calas bị bắt, tra tấn rồi chết. Gia đình phải bỏ xứ, lại Ferney xin Voltaire che chở. Voltaire vừa uất hận, vừa thương tâm, bằng lòng giúp đỡ.

Năm sau, Elisabeth Sirven, con gái một người theo tân giáo, hoá điên, nhảy xuống giếng chết. Người ta phao tin rằng những người đồng đạo của cô đã giết cô, vì cô muốn theo cựu giáo.

Năm 1765, một cậu thanh niên mười chín tuổi cũng bị vu oan rồi bị tra tấn, bị chặt đầu, còn thây thì ném vào một đống lửa, giữa đám đông. Trong túi chàng đó có một cuốn Tự điển triết lý của Voltaire.

Lần này thì Voltaire không còn mỉa mai, giễu cợt nữa. Ông viết cho D�Alembert: �Không còn là lúc giỡn nữa; những lời nói đùa không hợp với những cuộc tàn sát�. Bất bình vì những cảnh bất công đó, ông thành một nhà hoạt động, tận lực tấn công, phất ngọn cờ Tẩy uế. Ông hô hào bạn bè, môn đồ xa gần tiếp tay ông. Triều đình hơi núng vì ta nên nhớ rằng tiếng tăm Voltaire đã vang khắp châu Âu, phải nhờ bà Pompadour nói giùm cho ông dịu xuống. Ông không dịu, lại còn tấn công mạnh hơn, cuối bức thư nào ông cũng ký bằng khẩu hiệu Tẩy uế. Ông cho xuất bản cuốn Bàn về đức bao dung, trong đó có đoạn �Quyền của nhân loại trong bất kỳ trường hợp nào chỉ có thể xây dựng trên quyền tự nhiên�, mà quy tắc quan trọng, quy tắc phổ biến của cái quyền đó là �Kỷ sở bất dục, vật thi ư nhân�. Theo quy tắc ấy thì không có lý gì một người có thể bảo một người khác: �Mày phải tin điều tao tin, dù mày không tin được thì cũng phải tin, nếu không thì mày phải chết�[14].

Rồi từ �xưởng� Ferney, từ kinh đô Ferney, ông tung ra không biết bao nhiêu bài thuộc đủ loại: phê bình, cảo luận, thơ, truyện ngắn, ngụ ngôn, văn đàm thoại, văn phúng thích� ký tên Voltaire và hàng chục biệt hiệu khác. Bài nào cũng sáng sủa, linh động, nồng nhiệt. Đây là một đoạn trong một bức thư của ông:

�Tôi biết rằng cuồng tín chống với triết lý hăng hái tới bực nào. Triết lý có hai đứa con mà cuồng tín muốn giết như Calas, hai đứa con đó là Sự thực và lòng Bao dung; còn triết lý chỉ muốn hạ những đứa con của cuồng tín là Sự nói dối và Sự ngược đãi�.

Chưa bao giờ mà sức một người làm nổi một công việc tuyên truyền mạnh mẽ như vậy. Cả châu Âu kính phục tinh thần của ông già 72 tuổi, bệnh tật, gầy đét đó.

Ông chỉ công kích tinh thần bài xích ngoại đạo chứ không công kích tôn giáo, ông vẫn nhận có Trời, lại thường cầu nguyện:

�Tôi cầu Thượng đế cho loài người nhớ rằng họ là anh em ruột thịt, cho họ ghê tởm sự áp chế linh hồn�! Nếu chiến tranh không thể tránh được thì chúng ta rán đừng oán ghét nhau, đừng phân xẻ nhau trong cảnh thanh bình�.

�Người theo đạo hữu thần là một người tin chắc rằng có một Đấng tối cao vừa nhân từ vừa vạn năng sinh ra muôn loài� thấy tội thì phạt mà không tàn nhẫn, thấy đức thì thưởng một cách quảng đại. Tôn giáo của người đó là tôn giáo cổ nhất và rộng nhất; vì sự sùng bái một vị Thần xuất hiện trước tất cả các tín ngưỡng của nhân loại� Huynh đệ người đó ở khắp tứ hải, từ Bắc kinh tới Cayenne, hễ ai hiền triết thì đều là anh em người đó cả. Người đó tin rằng tôn giáo không phải là cái phần huyền học khó hiểu, cũng không phải ở những lễ nghi vô ích, mà ở lòng sùng bái và ở tinh thần công bằng. Làm thiện, đó là tế tự, thuận Thiên, đó là giáo lý. Tín đồ Hồi giáo rầy người đó: �Nếu anh không hành hương ở La Mecque thì coi chừng đấy�. Một thầy tu bảo người đó: �Nếu anh không đi lễ nhà thờ Đức Bà ở Lorette thì tai hoạ sẽ giáng xuống anh đấy�. Người đó không cần biết Lorette và La Mecque; nhưng giúp đỡ kẻ nghèo khổ và bênh vực kẻ bị áp bức�.

Chúng ta đọc cuốn Bàn về đức bao dung không thấy gì mới mẻ vì dân tộc ta từ xưa tới nay vốn không có tinh thần bài xích ngoại đạo; nhưng nếu chúng ta nhớ lại rằng mười mấy năm trước đây, thánh Gandhi đã tuyệt thực vì những vụ đổ máu giữa Ấn và Hồi, rồi lại bị một kẻ cuồng tín ám sát[15], và nếu chúng ta nghĩ rằng ở khắp thế giới ngày nay, vẫn có những kẻ chủ trương phải diệt kẻ khác để sống, không chịu cho ai có những quan điểm khác với quan niệm của mình thì chúng ta sẽ thấy tác phẩm đó của Voltaire vẫn còn hợp thời, và tuy phần đông chúng ta bây giờ đã biết khoan dung về tôn giáo, mà về nhiều khu vực khác, vẫn còn tinh thần hẹp hòi, cố chấp.

* * *

Trong thế kỷ XVIII, văn minh phương Đông, nhất là văn minh Trung Hoa truyền bá khá mạnh vào châu Âu nhờ tác phẩm của các giáo sĩ dòng Tên, như cuốn Chân tướng Trung Hoa của P. du Halde, cuốn Bút ký về dân tộc Trung Hoa của các nhà truyền giáo Âu ở Bắc Kinh. Những tác phẩm đó được dịch ra tiếng Anh, tiếng Đức và các �triết gia�, tức nhóm Diderot, Montesqieu, Voltaire�, say mê rồi thán phục văn minh phương Đông. Montesqieu ca tụng Trung Hoa trong cuốn Vạn pháp tinh lý, Diderot viết một mục về triết lý Trung Hoa trong bộ Bách khoa tự điển, còn Voltaire thì thường nhắc tới các hiền triết Trung Hoa trong cuốn Tự điển triết lý, lại soạn một kịch nhan đề Đứa trẻ mồ côi Trung Hoa. Kịch được diễn nhiều lần vì đập vào tính hiếu kỳ của quần chúng.

Vậy Voltaire có lẽ đã chịu ảnh hưởng của các triết gia Trung Hoa nhất là của Khổng Tử. Khi ông chế giễu các nhà lập pháp châu Âu �Bất lực, không trị nổi vợ con và đầy tớ, các ông ấy khoái chí đặt luật pháp để trị thiên hạ� thì tôi ngờ rằng ông đã đọc qua thuyết tề gia, trị quốc, bình thiên hạ của Khổng học. Rồi câu này của ông nữa: �Khi quần chúng xen vào việc lý luận thì hỏng hết� cũng phảng phất cái ý của Khổng Tử trong câu: �Thiên hạ hữu đạo, tắc thứ nhân bất nghị�.

Nhưng đó chỉ là giả thuyết tôi đưa ra thôi; có thể rằng hai triết gia đó �không hẹn mà gặp nhau�. Có điều chắc chắn là tư tưởng chính trị của Voltaire có vẻ ôn hoà, bảo thủ, nhân đạo, nhiều chỗ hợp với đạo Khổng, mà trái hẳn với thuyết của Rousseau.

Chưa muốn cho dân làm chủ vì dân còn ngu muội, nhiều tật, ông chủ trương chế độ sáng suốt, bắt các vị quân chủ phải có đức như Marc Aurèle, phải thực tâm giáo hoá dân, nhưng kém Mạnh Tử ở chỗ không chỉ cho ta trong trường hợp bị một bạo chúa cai trị thì phải làm sao.

Ông ghét chiến tranh như Mạnh Tử, bảo: �Cái tội nặng nhất là nội chiến, nhưng không có kẻ gây chiến nào lại không tô điểm cái tội của mình, lấy lẽ rằng phải bảo vệ sự công bằng�.

Ông cho quan niệm quốc gia là hơi hẹp: �Nghĩ mà buồn, nhiều khi muốn làm một nhà ái quốc thì lại phải làm kẻ thù của những dân tộc khác�, cầu cho nước mình hùng cường và cầu cho nước láng giềng suy bại�. Vì có tinh thần đó cho nên khi Pháp giao chiến với các nước Anh và Phổ ông vẫn can đảm ca tụng văn chương Anh và Phổ. Ông nói: �Các dân tộc còn chém giết nhau thì không có lý gì để yêu một dân tộc này hơn một dân tộc khác�.

Cũng vì tinh thần ghét đổ máu đó mà ông không ưa cách mạng, chỉ muốn cải thiện lần lần xã hội. Về điểm đó ông phản đối Rousseau, người hô hào dân chúng phải đoàn kết nhau lại trong tinh thần tương thân tương ái mà huỷ bỏ hết những luật lệ cũ bất công để xây dựng lại một xã hội bình đẳng. Cũng như Mạnh Tử, Voltaire bảo bất bình đẳng là bản chất của xã hội, hễ còn cạnh tranh để sinh tồn thì loài người không thể bình đẳng được. Có bình đẳng chỉ là bình đẳng ở phương diện tự do, phương diện pháp luật: �Tất cả các người dân không có uy quyền ngang nhau, nhưng hết thảy đều được tự do như nhau; và điều đó dân tộc Anh nhờ kiên nhẫn mà thực hiện được. Tự do tức là chỉ tuỳ thuộc pháp luật�.

Khi Rousseau gởi tặng ông một cuốn Luận về nguồn gốc sự bất bình đẳng, trong đó Rousseau mạt sát văn minh, mạt sát văn học, khoa học và đề nghị trở về đời sống thiên nhiên như các dân tộc dã man, ông trả lời, giọng cực kỳ mỉa mai:

�Thưa ông, tôi đã nhận được cuốn sách ông mới viết để mạt sát nhân loại; tôi xin cảm ơn ông�

Chưa bao giờ người ta dùng nhiều trí xảo đến như vậy để muốn cảm hoá chúng ta thành loài thú.

Đọc tác phẩm của ông, người ta sinh ra cái ý muốn bò bốn cẳng. Nhưng vì trên sáu chục năm nay, tôi đã bỏ mất thói quen bò rồi, cho nên tôi đau khổ nói rằng không thể tập lại thói lại thói đó được nữa (�)

(Thư ngày 20-8-1755)


Khi Rousseau cho xuất bản cuốn Dân ước luận cũng để diễn tả cái thuyết trở về đời sống cổ sơ đó, ông chán nản bảo một người bạn:

�Ông coi đấy, loài khỉ giống loài người ra sao, thì Jean Jacques giống triết gia làm vậy�.

Mỉa mai không phải là phê bình mà triết lý của Voltaire cũng kém triết lý của Rousseau. Nhưng ta phải nhận Voltaire có những hành động rất đẹp. Khi hay tin nhà cầm quyền Thuỵ Sĩ ra lệnh đốt tác phẩm đó thì giữ đúng nguyên tắc tự do ngôn luận, Voltaire viết thư cho Rousseau:

�Tôi không cùng ý kiến với ông, nhưng suốt đời tôi, tôi sẽ bênh vực quyền của ông được bày tỏ ý kiến đó�.

Sau khi Rousseau phải trốn tránh cho khỏi bị bắt bớ, Voltaire mời lại ở chung với mình. Thái độ đó thật là quảng đại, đáng cho ta cảm phục.

* * *

Đọc tiểu sử danh nhân phương Đông, đôi khi ta bực mình vì không thấy chép một tật xấu nào của các vị đó. Không nói Khổng Tử, Mạnh Tử, ngay đến Án Tử, Khổng Minh, Đỗ Phủ, Vương Vương Minh� cũng đều là những bậc đại đức ngay từ nhỏ. Và tuy Quản Trọng hồi trẻ đi buôn chung với Bảo Thúc, có hành vi mờ ám, chia lời thì giữ phần nhiều cho mình, nhưng tật đó vẫn được Bảo Thúc biện hộ cho là do lòng hiếu, vì còn mẹ già, phải tiêu nhiều chứ không phải vì gian tham, và sử gia cũng chép lại như vậy. Thành thử những vị nào được coi là vĩ nhân cũng đều hoàn toàn hết.

Người phương Tây có quan niệm khác, chép thì chép đủ, dở cũng như hay, cho nên ta thấy danh nhân của họ rất gần chúng ta. Alexandre đại đế kiêu căng và tàn nhẫn, Tolstoi nhu nhược và truỵ lạc, Dosto�evsky ham mê cờ bạc, Voltaire còn nhiều tật hơn nữa: phù phiếm, ham danh, cay độc, dụ dỗ vợ người ta, ham tiền đến nỗi làm thượng khách một đại vương mà lén lúc đầu cơ� Nhưng có tật lớn thì ông cũng có những đức rất lớn. Ông già làm vườn ở Ferney đó rất thương người mà trại của ông thành một hội phước thiện. Ở xa cũng như ở gần, ai hỏi công việc gì, muốn nhờ cậy ông điều gì, ông cũng sẵn lòng giúp đỡ. Che chở, an ủi kẻ cô đơn, kiếm việc cho làm, chỉ bảo, khuyên lơn. Có kẻ ăn cắp của ông rồi ân hận lại quỳ gối xin lỗi ông, ông cúi xuống, đỡ dậy, bảo: �Ấy chết, sao lại quỳ như vậy? Chỉ trước mặt Thượng đế cháu mới nên quỳ thôi. Thôi, chuyện đó bỏ qua, đừng nghĩ tới nữa�. Thấy một người cháu gái của Corneille nghèo khổ, ông thương tâm, đem về nuôi, cho đi học rồi lại chia cho một số tiền hồi môn nữa. Ông bảo: �Sự nghiệp của tôi là vài ba việc thiện mà tôi làm được đó. Khi ai chỉ trích tôi thì tôi chống cự lại, hung dữ như quỷ, tôi không chịu thua ai hết; nhưng thực ra tôi là một con quỷ hiền và rốt cuộc, tôi cười hìu hì�.

Vì có lòng quảng đại và nhân từ đó, về già Voltaire được quốc dân kính mến và danh ông mỗi ngày một rực rỡ.

* * *

Năm 1770, bạn bè quyên tiền để đúc tượng bán thân cho ông. Hàng ngàn người, từ vua chúa tới thường dân tranh nhau cái vinh dự được quyên. Ông ngần ngại không muốn, nhưng không ai nghe và vầng trán cao, nụ cười mỉa mai của ông đã được lưu lại hậu thế.

Ít tháng trước khi mất, Voltaire muốn thăm Paris mà ông đã xa cách ba chục năm. Các y sĩ khuyên không nên đi, ông cương quyết: �Nếu tôi muốn làm một việc điên khùng thì không ai ngăn cản được tôi�. Ông nhớ Paris quá, muốn chết tại kinh đô văn hoá đó. Ông đi từng chặng một, tới Paris thì xương cốt muốn rã rời. Ông lại nhà một bạn cố tri, bảo: �Tôi ngừng chết để lại thăm bác đây�. Hôm sau ba trăm người lại kính cẩn chào ông đến nỗi vua Louis XVI[16] phải ghen. Trong số tân khách đó có một danh nhân ở Hoa Kỳ mới qua với một đứa cháu. Danh nhân đó là Franklin, kém ông 12 tuổi và cũng suốt đời chiến đấu cho tự do.

Tuy bệnh tật, đi không vững ông cũng rán lại Hàn lâm viện. Quần chúng hoan hô nhiệt liệt, có kẻ lên xe, cắt một miếng áo của ông để làm kỷ niệm. Tới viện ông đề nghị sửa lại bộ tự điển và hăng hái như hồi còn trẻ, tự lãnh việc coi lại phần chữ A.

Ở hý viện, người ta diễn kịch Irène của ông. Ông tới coi, khán giả kinh ngạc không hiểu sao một ông lão 83 tuổi mà còn soạn được kịch, reo hò vang rạp khi thấy ông, làm một người ngoại quốc tưởng rằng họ điên, phải bỏ ra về. Được hưởng hết những vinh dự mà nhân loại chưa bao giờ ban cho một người đồng thời như vậy, ông bình tĩnh tắt nghỉ ngày 30-5-1778.

Nhưng ở Paris người ta không cho mai táng danh nhân đó theo lễ và bạn bè ông phải đặt thây ông ngồi trong một chiếc xe như còn sống, chở tới Scellière, nơi đó một mục sư khoáng đạt hiểu rằng thiên tài không bắt buộc phải theo luật lệ, bằng lòng cho chôn ở đất thánh. Năm 1791, thi hài ông được đem về điện Panthéon ở Paris. Một trăm ngàn người đi theo quan tài và sáu trăm ngàn người đứng đón ở vệ đường. Nhiều ông vua có ngôi cũng không được cái vinh dự đó.

* * *

Ngày nay xét lại công lao của Voltaire, ta thấy về lãnh vực triết lý, ông không cống hiến được một hệ thống nào mới mẻ cho nhân loại. Tất cả sự nghiệp của ông chỉ ở ngọn bút bén và mạnh như búa rìu. Ai cũng phải nhận ông già Ferney này có tài bút chiến nhất cổ kim và đã biết dùng nó, kiên nhẫn, nhiệt tâm dùng nó, bất chấp mọi nguy hiểm, để phô diễn, bênh vực những tư tưởng tân tiến và cao cả, để �vạch đường cho nhân loại tiến tới tự do�.

Từ khi ông mất tới nay, đã non hai thế kỷ, sao không thấy xuất hiện một thiên tài như ông nữa? Tại nhân loại đã được tự do cả rồi ư?

_____________________________

Chú thích:

[1] Sách in thiếu mẫu tự �L�. Ngoài giả thuyết đó, còn có giả thuyết cho rằng tên Voltaire là do các từ sau mà ra: Le Volontaire, hoặc Veautaire, hoặc Valet Roi, hoặc Airvault� (theo http://www.jstor.org/pss/4172351). (Goldfish).
[2] Tên là Catherine Olympe Dunoyer. (Goldfish).
[3] Cũng có tên là �Những bức thư triết lý� (Lettres philosophiques).
[4] Tức tập Principia. (Goldfish).
[5] Larousse Universel nói là bảy năm. Will Durant trong cuốn The Story of Philosophy nói là 12 năm. Tôi theo Daniel Mornet trong Histoire générale de la Littérature Fran�aise.
[6] Michiaveli là một chính khách Ý (1469-1527), rất ái quốc nhưng rất quỉ quyệt, tàn nhẫn, độc tài, tác giả cuốn Prince (Thuật làm vua) trong đó ông trình bày chính sách bá đạo của ông.
[7] Tức Frédéric II (1712-1786). (Goldfish).
[8] Năm đó bà mới 43 tuổi. (Goldfish).
[9] Tức Marie Louise Mignot (1712-1790). Có người bảo Voltaire sống với bà như vợ chồng, và khi ông mất, bà thừa hưởng phần lớn tài sản của ông. Vì thích xã hội ở Paris, bà bán lâu đài Ferney và quay trở về Paris. (Goldfish).
[10] Một y sĩ Pháp di cư ở Berlin.
[11] Tức ở Berlin.
[12] Hình như Candide rời Buenos Ayres mà không đưa nàng Cunégonde đi theo. (Goldfish).
[13] Tức đạo Tin Lành. (Goldfish).
[14] Bàn về đức bao dung, Chương VI.
[15] Thánh Gandhi bị ám sát năm 1948. (Goldfish).
[16] Kế vị vua Louis XV từ năm 1774. (Goldfish).

[anbinh]

MUSTAPHA K�MAL

Một nh� c�ch mạng s�ng suốt, cương quyết, biết nắm lấy cơ hội

Mustapha K�mal (1881-1938)

T�i nhớ hồi mười bảy tuổi, c�i tuổi phơi phới, l�ng mạn, được đọc tiểu thuyết Les d�senchant�es của Pierre Loti. Về nghệ thuật c�ng t�nh tiết th� truyện đ� k�m xa P�ch�urs d�Islande. Non nửa cuốn gồm những bức thư của ba thiếu nữ Thổ v� một văn sĩ Ph�p gởi cho nhau. Truyện xảy ra hồi đầu thế kỷ n�y[1]. Ba thiếu nữ đ� đều l� hạng qu� ph�i, v� được học tiếng Ph�p, chịu ảnh hưởng văn minh �u T�y, sinh ra thất vọng (do đ� truyện c� nhan đề Les d�senchant�es) về th�n phận của họ v� buồn tủi chung cho th�n phận của đ�n b� Thổ. Cha v� chồng họ tuy nhiều khi chiều chuộng họ rất mực, nhưng theo phong tục cổ truyền, bắt họ sống một đời cấm cung, kh�ng được tiếp bạn trai hay anh em ch� b�c, v� hẽ bước ra khỏi ph�ng the, d� l� chỉ để dạo vườn, th� cũng phải tr�m l�n mặt một tấm khăn voan k�n m�t. Đi đ�u cũng c� b� c�, b� d� hoặc gia nh�n gi� �hộ tống� v� d� x�t. Họ thấy họ chỉ l� một đồ trang sức, một đồ chơi của ph�i nam nhi m� họ phải suốt đời thờ phụng như một t�n lệ thờ l�nh ch�a vậy. Ba thiếu nữ đ� t�nh cờ gặp một nh�n vi�n trong sứ qu�n Ph�p, ki�m văn sĩ, đứng tuổi v� nghi�m trang. Trước kia họ đ� đọc nhiều t�c phẩm của văn sĩ đ�, từ khi được tiếp x�c họ c�ng th�m thiện cảm, coi như một người anh cả, lập mưu m�, t�m đủ c�ch để chuyện tr�, thư từ với nh� văn.

Họ biết rằng l�n l�c giao thiệp như vậy th� thế n�o cũng c� ng�y tiết lộ m� nguy hiểm đến t�nh mạng cả đ�i b�n, nhưng họ kh�ng sợ, một l� v� họ r�n giữ t�nh cho được trong sạch � m� họ giữ được thật � hai l� v� họ coi đời họ như bỏ đi rồi, n�n nhất định b�y tỏ hết những t�nh cảnh th� thảm tủi nhục của họ - tức của cả giới phụ nữ Thổ - cho người bạn ngoại quốc để bạn sẽ viết th�nh s�ch cho thế giới biết, v� may ra nhờ vậy m� nh� cầm quyền Thổ sẽ cải thiện t�nh trạng của phụ nữ chăng.

Đoạn kết rất buồn: văn sĩ về Ph�p �t l�u th� được tin hai người bạn g�i Thổ chết, tuổi mới ngo�i hai mươi, kẻ th� v� bệnh, kẻ th� v� ch�n đời.

T�i nhớ hồi đ� đọc xong, t�i ng�y ngất trọn một buổi v� l�ng l�ng mấy ng�y liền, v� tự hỏi kh�ng biết d�n tộc Thổ t�m c�ch n�o để cải thiện t�nh trạng cho phụ nữ. Mười năm sau coi cuốn Mustapha K�mal của Sherrill (nh� xuất bản Plon - 1937) t�i mới biết ch�nh c�i l�c t�i đọc Les d�senchant�es th� một vị anh h�ng Thổ, Mustapha K�mal đương giải tho�t cho cả d�n tộc m�nh, nhất l� cho phụ nữ Thổ, v� t�i ngưỡng mộ nh� c�ch mạng đ�. Gần đ�y được đọc th�m cuốn Mustapha K�mal của Benoist M�chin (Albin Michel � 1954), l�ng ngưỡng mộ của t�i c� hơi k�m v� t�c giả v� tư hơn Sherrill, đ� vạch cho t�i thấy v�i c�i tật lớn của Mustapha như tật qu� tự cao tự đại v� qu� độc t�i, nhưng t�i vẫn c�n phục đức s�ng suốt, ki�n quyết v� biết nắm lấy cơ hội của nh� c�ch mạng Thổ.

*
* *

Benoist M�chin đ� khen sự nghiệp của Mustapha K�mal l� �v� tiền trong lịch sử�. �ng bảo: �Xin độc giả tưởng tượng giữa c�i thời nguy kịch nhất của triều đại Justinien, thế kỷ thứ 5, một người xuất hiện trong cảnh đổ n�t của đế quốc La M� m� x�y dựng được một quốc gia � v� trang đầy đủ; th� đo, ch�nh sự nghiệp đ� l� sự nghiệp m� người chiến thắng ở Sakharaya đ� l�m được cho nước Thổ�.

D�n tộc Thổ Nhĩ Kỳ c�ng một giồng giống với d�n tộc M�ng Cổ, cả hai đều xuất hiện ở trung bộ ch�u � c� lẽ từ ba, bốn ng�n năm trước. Họ đều l� những d�n du mục, sống rất giản dị v� coi thường sự chết. Lời dưới đ�y của một sử gia g�n cho Attila[2]: �Ngựa ta đ� qua miền n�o th� cỏ nơi đ� kh�ng mọc lại được nữa�. Ch�nh l� lời miệng của chiến sĩ Thổ. Họ rất hiếu chiến v� rất thiện chiến, tấn c�ng như vũ bảo, t�n s�t gh� gớm, c�c d�n tộc kh�c đều kinh khủng. Cuối thế kỷ 13, họ rời trung bộ ch�u �, tiến về phương T�y, đi qua Ba Tư, Arm�nie, tới bờ s�ng Sakharya ở Tiểu � (miền Angola[3] ng�y nay), thấy đất đai ph� nhi�u, định cư lu�n tại đ� v� bắt đầu x�m chiếm c�c miền chung quanh. Tới giữa thế kỷ 16, họ cường thịnh nhất, lập được một đế quốc[4] rộng gần bằng đế quốc La M� thời xưa, ph�a bắc gi�p �o, Ba Lan, Nga, ph�a đ�ng gi�p Ba Tư, ph�a nam gồm một d�y từ vịnh Ba Tư qua Hồng Hải, Ai Cập, Tripolitaine, Tunisie, Alg�rie (coi bản đồ trang 108). Họ kiểm so�t ba phần tư Địa Trung Hải v� một nửa Vịnh Ba Tư. C� thể n�i rằng miền phong ph� nhất phương T�y hồi đ� ở trong tay họ.



Bản đồ in tr�n trang 108

Nhưng họ c� hai nhược điểm:

- Một l� kh�ng văn minh, kh�ng khai ho� được những d�n tộc họ đ� thắng (về điểm đ� họ k�m xa Trung Hoa v� La M�) th�nh thử đế quốc của họ do gươm đao tạo th�nh, phải giữ bằng gươm đao, m� trong lịch sử nh�n loại chưa hề c� d�n tộc n�o thịnh ho�i về v� bị được.

- Hai l� đế quốc đ� gồm nhiều d�n tộc qu�, n�o l� Ba Tư, Ả Rập, Ai Cập, Nga, Hung, Lỗ, Hi Lạp�, kh�c nhau xa về t�nh t�nh, ng�n ngữ, t�n gi�o, kh�ng thể sống đồng ho� để thống nhất th�nh một quốc gia, n�n rất dễ tan r�.

Tới thế kỷ 17 họ suy lần. C�c d�n tộc ở ch�u �u thời đ� văn minh hơn họ nhiều, bắt đầu nổi dậy chống cự với họ, v� họ thất bại nặng ở Vienne (�o), mất Budapesth (Hung), lần lượt phải nhượng cho Đức xứ Hung v� Transylvanie, cho Nga hải cảng Azov, cho Ba Lan t�y bộ Uy Ki�n.

Qua thế kỷ 18, họ mất th�m Besnie Serbie, v� đạo Hồi m� người Thổ học được của người Ả Rập, bắt đầu bị đạo Ki T� lấn �p.

Thế kỷ sau, t�nh h�nh c�n trầm trọng hơn. Đất đai tuy bị kho�t một miếng ở phương Bắc, nhưng vẫn c�n m�nh m�ng, m� địa thế rất quan trọng: nằm ngay tr�n ng� ba, chỗ tiếp x�c của �u, �, Phi. Như vậy m� trong nước loạn lạc, vua ch�a yếu h�n, triều đ�nh kh�ng kỷ cương, cường thần chiếm mỗi người một nơi, quan lại tham nhũng, qu�n l�nh chuy�n m�n ăn cướp, th� tất thuộc địa phải nổi l�n chống, m� c�c cường quốc ch�u �u l�m sao khỏi d�m ng�? Cho n�n Hi Lạp tuy�n bố độc lập v� Ph�p đổ bộ l�n Angi�ri. Thổ chống cự lại yếu ớt đến nỗi Nga Ho�ng Nicholas I đ� gọi Thổ l� �con bệnh của ch�u �u�. Một bức h� hoạ đương thời vẽ vua Thổ thi�m thiếp tr�n giường bệnh, thần chết Nga hiện l�n muốn bắt Thổ đi; b�n cạnh l� hai b�c sĩ Anh v� Ph�p đương b�n phương cứu chữa. Chẳng phải Anh Ph�p thương g� Thổ; chỉ v� miếng mồi qu� lớn m� địa thế quan trọng qu�, kh�ng muốn để cho Nga nuốt trọn. Coi bản đồ ta hiểu được tại sao Nga chỉ lăm le chiếm Thổ. Nga t�m đường th�ng ra biển. Nhưng Bắc Băng Dương suốt năm đầy băng v� tuyết, ho�n to�n v� dụng. Tr�n biển Baltique, c� hạm đội của Đức, Na Uy, Thuỵ Điển, Đan Mạch, Phần Lan. Nga kh� len ra được, dầu c� được th� tới Bắc Hải cũng đụng đầu với hải qu�n Anh mạnh nhất thế giới. Vậy Nga như bị v�y h�m, chỉ c� hai đường tho�t ra ngo�i: một l� tiến qua Đ�ng, chiếm trọn T�y B� Lợi �, vươn tới Th�i B�nh Dương, đường đ� qu� xa m� lại chạm tr�n với Nhật; hai l� do Bắc Hải th�ng ra Địa Trung Hải, đường n�y tiện, nhưng cửa ngỏ Constantinople do Thổ g�c, n�n Nga nhất định phải diệt Thổ.

Anh kh�ng chịu vậy, v� nếu Nga chiếm Constantinople th� hạm đội Nga tung ho�nh tr�n Địa Trung Hải m� con đường của Anh qua Ấn Độ sẽ l�m nguy. Ph�p cũng kh�ng muốn cho Nga lui tới Địa Trung Hải v� Ph�p đương muốn chiếm Bắc Phi. V� thế Anh Ph�p chống Nga m� b�nh Thổ, th� để Constantinople cho Thổ, v� Thổ yếu kh�ng l�m hại m�nh được, chứ kh�ng chịu để cho Nga. Rốt cuộc sau chiến tranh Crim�e (1854-1856), Nga thua, Thổ giữ được Constantinople nhưng đ� kiệt sức, v� Anh, Ph�p mừng rằng ch�nh s�ch �Để cho Thổ suy m� đừng bắt Thổ chết�, đ� thực h�nh được đ�ng.

Thổ th� cứ lịm dần, t�nh cảnh kh�ng kh�c Trung Hoa thời đ�. Ng�n khố rỗng kh�ng, Thổ phải vay mượn của Anh, Ph�p, Đức, �o. Ri�ng của Ph�p đ� phải vay đến một tỷ rưỡi quan. Vậy th� tất phải c� g� bảo đảm, v� Thổ đem những nguồn lợi v� thuế kho� trong nước ra bảo đảm, y như Trung Hoa. Th�nh thử những bến t�u, kho h�ng ở Constantinople, những đường xe lửa, mỏ kho�ng chất, nhất l� mỏ dầu lửa, rồi thuế đoan, độc quyền giao th�ng lần lần thuộc về c�c cường quốc ch�u �u hết. �C�c cường quốc theo đạo Ki T� đ�, như bầy k�n k�n đ�i kh�t, đậu chung quanh một con bệnh bất tỉnh v� ki�n nhẫn đợi. Họ sợ lẫn nhau, ganh tị, d� x�t nhau v� sẵn s�ng x�u x� nhau. Kh�ng một nước n�o d�m ra tay trước. V� nhờ vậy đế quốc Thổ tiếp tục thoi th�p��.

*
* *

Rồi đại chiến thứ nhất b�ng nổ. Thổ đứng về phe Đức, c� lẽ tưởng rằng Đức sẽ thắng, m� nếu Đức thắng th� sẽ kh�ng qu�n đồng minh, d� đồng minh đ�n em. Khốn thay! Đức lại thua, v� khi hiệp ước Verseille k� xong, Anh Ph�p mới xử c�i vụ �phản bội� của Thổ. �Hồi trước t�i gi�p ch� thắng Nga, nếu kh�ng ch� đ� bị Nga đ� bẹp rồi, ch� thiếu tiền, ch�ng t�i cho vay, ch� thiếu s�ng ống để dẹp phiến loạn th� ch�ng t�i cung cấp, m� rồi ch� trả ơn ch�ng t�i như vậy đ�, theo tụi Đức để đập ch�ng t�i. Được lắm. Lần n�y th� ch�ng t�i xo� t�n ch� tr�n bản đồ�. Anh, Ph�p nghĩ thầm như vậy, v� họp nhau ở S�vres năm 1920 để cắt xẻ đế quốc Thổ, chia hai miếng ở ph�a T�y (miền Thrace v� miền chung quanh Smyrne) cho Hi Lạp; một miếng lớn ở ph�a T�y Nam tr�n bờ Địa Trung Hải, ng� ra đảo Chypre cho �; cắt một miếng ph�a T�y Bắc (miền Arm�nie) cho độc lập, th�nh nước Cộng ho� Arm�nie; một miếng nữa ở ph�a Nam, miếng đ� th�nh xứ tự trị của d�n tộc Krude, c�n hai miếng, miếng Malatie ở Bắc Syrie d�nh cho Ph�p v� Ph�p đ� chiếm Syrie, với miếng Irak gi�p giới Ba Tư d�nh cho Anh. Thế l� đế quốc Thổ bị cắt x�n gần hết, chỉ c�n một mảnh đồi n�i kh� ch�y ở bờ biển ph�a Nam Hắc Hải, rộng khoảng 120.000 c�y số vu�ng. Ngay trong khu vực c�n lại đ�, chủ quyền của Thổ cũng mất: đời sống d�n Thổ do c�c luật lệ của c�c cường quốc định đoạt chặt chẽ; t�i ch�nh Thổ do ngoại quốc sử dụng, t�i nguy�n trong nước do ngoại quốc chiếm để nu�i bọn chiếm đ�ng, m� qu�n đội Thổ phải giải t�n, chỉ c�n giữ l�nh c�ng an, tới nền gi�o dục cũng do ngoại quốc kiểm so�t nữa. Người ta tưởng vua Thổ M�h�met VI kh�ng chịu k� một hiệp ước nhục nh� như vậy, nhưng người ta đ� đo�n lầm. Thế l� một trong những đế quốc lớn nhất thời hiện đại sụp đổ, nếu kh�ng c� một vị anh h�ng nhảy ra cứu t�nh thế. Vị anh h�ng đ� l� Mustapha K�mal.

*
* *

Mustapha hồi đ� 39 tuổi. �ng sanh năm 1881 trong một gia đ�nh trung lưu ở Salonique. Cha l� Ali Rhiza Efendi, l�m một tiểu c�ng chức ở nha Quan thuế, sau nghỉ việc về bu�n c�y, nhưng kh�ng ph�t đạt. Mẹ l� Zobeida Hanim.

Ngay từ hồi nhỏ, Mustapha đ� c� t�nh bướng bỉnh, n�ng nảy. Coi h�nh �ng, ta thấy ngay một người hoạt động, cương quyết, t�n bạo: tr�n cao, m�i mỏng m� m�m lại, lưỡng quyền nh� ra, l�ng m�y rậm, nhất l� cặp mắt sắc, dữ.

Mồ c�i cha sớm. Mới mười hai tuổi đ� biết hướng về nghề v�. Học ở trường sĩ quan ba năm, v�o hạng giỏi, rồi học ba năm nữa ở trường Tham mưu, hai năm sau nữa được l�n chức đại u�. C� khiếu về To�n v� Sinh ngữ, th�ng tiếng Ph�p, tiếng Đức, v� ngay từ hồi đi học, đ� ham học m�n ch�nh trị, l�n kiếm những t�c phẩm của Montesquieu, Voltaire, Rousseau để đọc. Ho�ng gia Thổ cấm những s�ch đ�, kẻ n�o tr�i lệnh th� bị nhốt kh�m v� tội phản quốc. Tất nhi�n c�ng cấm, �ng lại c�ng kiếm c�ch đọc.

�ng bất b�nh về d� t�m của ngoại quốc v� th�i độ bất lực của ho�ng gia, gia nhập hội k�n, viết những b�i h� h�o quốc d�n chống lại ngoại quốc, tranh đấu cho nước được tự do, c�ng với bạn b� bị bắt giam (1904) ở Stamboul. Suốt ng�y �ng đi lại lại trong x� lim, bực bội như con hổ bị nhốt. Bạn b� lo rằng �ng c� thể bị thủ ti�u, kh�ng cần x�t xử g� cả. Nhưng rồi một h�m hai người l�nh đeo kh� giới lại dẫn �ng tới Bộ Quốc ph�ng. Người ta biết t�i cầm qu�n của �ng, muốn thu phục �ng, tha cho �ng tội chết v� đổi �ng tới Damas để dẹp giặc.

Người ta lầm: con người đ� kh�ng thể n�o thu phục được nếu t�nh cảnh trong nước kh�ng thay đổi. �t l�u sau, �ng lại v� một đảng c�ch mạng kh�c, đảng Cấp Tiến v� Đo�n Kết, nhưng v� kh�ng được l�nh tr�ch nhiệm quan trọng, n�n �ng ch�n nản, phản đối v� bị loại. �ng kh�ng chịu dưới quyền ai hết.

M�a xu�n 1908, đảng đ� tuy�n bố chống lại ho�ng gia, kh�ng ngờ m� th�nh c�ng. Ch�nh phủ ph�i qu�n đội tới dẹp, qu�n l�nh �m s�ng qua phe c�ch mạng. Nhưng vua Abdul Hamid, kh�n như con c�o gi�, giả đ� nhượng bộ, đổ hết c�c lỗi cho c�c cận thần v� tuy�n bố chế độ lập hiến, niềm nở tiếp đ�n c�c nh� c�ch mạng. Quốc d�n tưởng l� bước v�o một kỷ nguy�n mới rực rỡ, kh�ng ngờ s�u th�ng sau, t�nh thế c�n loạn hơn trước: đảng c�ch mạng chỉ c� ba trăm đảng vi�n, kh�ng được huấn luyện, kh�ng c� chương tr�nh, hoạt động lộn xộn, Abdul Hamid vu họ l� bọn v� thần, l� �kẻ th� của Ch�a�, n�n d�n ch�ng v� qu�n đội nhiều nơi nổi l�n chống c�ch mạng. Nhờ sự hy sinh v� t�i cầm qu�n của một số sĩ quan c�ch mạng, trong đ� người xuất sắc nhất l� Mustapha K�mal, qu�n c�ch mạng thắng. Abdul Hamid bị truất ng�i, em l�n thay, tức vua M�h�met V, v� quyền h�nh ở trong tay nh� c�ch mạng Enver.

Enver trước đ� h� h�o đuổi người �u ra khỏi nước, b�y giờ kết th�n với Đức, nhờ Đức tổ chức, huấn luyện qu�n đội. Rốt cuộc t�nh thế kh�ng hơn trước ch�t n�o. Mustapha K�mal bất b�nh, tới đ�u cũng h� h�o chống Đức, chống ch�nh s�ch của ch�nh phủ. �ng n�i:

�C�c cường quốc c�n tham t�n hơn bao giờ nữa; Đức đ� b�p cổ Thổ. C�c nh� t�i ch�nh của họ �m lấy hết c�c độc quyền v� nhượng quyền (�). Thổ bị b� tay để cho s�i lang v� k�n k�n r�t rỉa (�) T�nh trạng đ� kh�ng thể dung t�ng được nữa (�). Phải trả giang sơn Thổ lại cho người Thổ��.

Enver tất nhi�n gh�t �ng, nhưng vẫn phục t�i cầm qu�n của �ng, t�m c�ch đưa �ng đi xa, v� từ 1911 đến 1914, �ng phải đi chiến đấu với � ở Tripoli, với Mont�n�gro, Serbie, Hi Lạp v� Bulgarie, Andrinople. Thắng bại chưa ph�n th� đại chiến thứ nhất nổ ra.

Thổ đứng về phe Đức như t�i đ� n�i. Năm 1915, li�n qu�n Anh Ph�p liền đem hải qu�n tới Dardanielles, cuống họng của Thổ, rồi đổ bộ l�n b�n đảo Gallipoli. �ng cầm đầu một li�n đội, chống cự lại. Nhờ đo�n được đ�ng chiến thuật của địch, nhờ t�nh to�n rất kỹ lưỡng, h�nh qu�n gan dạ v� cấp tốc kh�ng đợi lệnh tr�n, Mustapha K�mal chặn đứng được địch.

Một th�ng sau, một đại t� Đức đem viện binh tới. L�c đ� �ng mới đeo lon trung t�. Vi�n sĩ quan Đức nh� nhặn đề nghị thoả thuận với �ng về việc chỉ huy. �ng trả lời ngay: �T�i biết r� địa thế v� địch hơn �ng. T�i phải chỉ huy�. �ng tự tin lạ l�ng v� l�m cho người kh�c cũng phải tin �ng. Bộ Tham mưu Đức đ�nh để �ng chỉ huy mặt trận Dardanielles, v� ba lần �ng chặn đứng được li�n qu�n Anh Ph�p. Rốt cuộc, Anh Ph�p phải nhận rằng đ� đem non nửa triệu binh sĩ qua Dardanielles m� chẳng c� kết quả g� cả, kh�ng l�m cho Đức phải r�t qu�n ở mặt trận Ph�p về, v� cuối năm đ�, họ quyết định th�i tấn c�ng Thổ nữa. Trận đ� rất lớn: mỗi b�n thiệt 250.000 sĩ tốt. Anh Ph�p mất mặt m� danh tiếng Mustapha K�mal nổi l�n như cồn.

Rồi Đức thua. Đ�nh chiến. Mustapha trở về Constantinople, thấy sự sụp đổ tới nơi: Anh chiếm cứ Dardanielles v� Bosphore, Ph�p chiếm Stamboul, � đ�ng ở Pera, kiểm so�t những đường xe lửa. Bao nhi�u thuộc địa của Thổ đều mất hết, từ Ai Cập, Syrie, Ả Rập, Palestine tới b�n đảo Balkan, Hi Lạp, Tripoli.

[anbinh]

Mustapha K�mal (1881-1938)


Enver đ� trốn qua Đức để khỏi bị Đồng minh trị tội. Mustapha K�mal v� yết kiến M�h�met VI[5], tưởng nh� vua n�y c�n nghị lực, c� t�m hồn hơn M�h�met V, đề nghị:

- Xin bệ hạ cho lập ngay một nội c�c mạnh mẽ, c� thể thương thuyết ngang h�ng với Đồng minh. Diệt hết mặc cảm rằng m�nh l� kẻ chiến bại đi. Phải h� h�o quốc d�n can đảm l�n. Xin bệ hạ nghe t�i. T�i đ� suy nghĩ kỹ rồi. Bệ hạ giao cho t�i ghế Thượng thư bộ Binh v� cho t�i quyền h�nh, t�i sẽ cứu được nước.

M�h�met VI biết r� t�i �ng, sợ �ng sẽ lật ngai v�ng nếu giao cả quyền h�nh cho �ng, n�n chỉ ừ hử, rồi �t l�u sau phong �ng chức Kh�m sai đại thần ở miền Bắc ki�m Thống đốc c�c tỉnh miền Đ�ng, chủ yếu đưa �ng ra miền bi�n giới, xa hẳn kinh đ�, kh�ng ngờ như vậy l� tạo cho �ng hai điều kiện rất tốt để l�m c�ch mạng, tức địa ho� v� nh�n ho�, v� những miền đ� qu�n đội chiếm đ�ng của Anh, Ph�p, � chưa tới, �ng c� thể dụng v� được m� d�n ch�ng cảm phục �ng đ� đ�nh thắng Anh Ph�p ở Dardanelles. �ng nắm lấy ngay cơ hội đầu ti�n l� dự bị, đợi cơ hội nữa đem lại cho �ng điều kiện thứ ba � tức thi�n thời � để hoạt động.

�ng đ� c� chủ kiến: vua M�h�met VI nhu nhược m� cố b�m lấy địa vị, kh�ng thể tr�ng cậy g� được ở triều đ�nh nữa. �ng sẽ chống lại Ho�ng gia, đồng thời chống với ngoại quốc. Chống với ngoại quốc th� phải d�ng v� lực, chống với Ho�ng gia th� phải d�ng ch�nh trị. Muốn vậy phải dựa v�o d�n ch�ng, phải g�y một niềm tin tưởng m�nh liệt trong quần ch�ng, nhắc lại những thời oanh liệt của đế quốc Thổ m� gợi l�ng �i quốc của đồng b�o. Ta thử tưởng tượng t�nh thế của Thổ l�c đ�, một nước chiến bại, ngh�o khổ, sắp bị chia xẻ, mới thấy sứ mạng của �ng nặng nhọc, kh� khăn ra sao.

Khi đ� h� h�o quần ch�ng theo �ng, �ng đ�nh điện về triều xin từ chức, rồi họp hội nghị Erzeroum v� ở Sivas. Đại biểu c�c nơi nghe tiếng gọi của �ng, kẻ th� cưỡi ngựa, cưỡi lừa, kẻ th� ngồi xe hoặc đi bộ, cải trang l�m thương nh�n, thợ thuyền, từ c�c hang c�ng ng� hẻm tựu cả lại ở Sivas ng�y 13 th�ng 9 năm 1919. � kiến họ kh�c nhau, tư tưởng ch�nh trị của họ cũng kh�c nhau nhưng hết thảy đều nhất tr� hi sinh để cứu quốc, đ�i cho được ho�n to�n độc lập, được quyền tự quyết theo lời tuy�n bố của Tổng Thống Hu� Kỳ Wilson, chứ kh�ng chịu để Đồng minh chia xẻ.

Ho�ng gia ph�i nhiều đội qu�n Krude � một giống sơn nh�n nổi tiếng t�n bạo � tới dẹp hội nghị. Mustapha K�mal cầm đầu hai đo�n kỵ binh, tấn c�ng tức th�, kh�ng cho qu�n Krude đề ph�ng, v� v�i ng�y sau trở về Sivas, được d�n ch�ng coi như một vị cứu quốc.

Hội nghị đổi t�n l� Quốc hội, lựa Angora l�m kinh đ�. Nhưng Quốc hội vẫn chưa tuy�n bố phế M�h�met VI, c�n hi vọng nh� vua nghĩ lại m� theo l�ng d�n, chống lại c�c cường quốc.

Tới khi hay tin nh� vua đ� phản quốc, hạ b�t một c�ch nhục nh� v�o hiệp ước S�vres, d�n ch�ng mới hết tr�ng cậy v�o Ho�ng gia, nổi l�n phản đối. Điều kiện thứ ba � tức thi�n thời � chờ đợi một năm nay, b�y giờ đ� tới, m� cơ hội đ�, ch�nh c�c cường quốc tham t�n Anh, Ph�p, � đ� đem lại cho Mustapha K�mal. �ng nắm lấy liền. C� tuy�n truyền, huấn luyện quần ch�ng h�ng chục năm cũng kh�ng l�m họ hăng h�i, mắm m�i quyết t�m diệt kẻ th� chung, bằng những điều khoản v� nh�n đạo trong hiệp định S�vres đ�.

Khắp nước Thổ, d�n ch�ng kh�ng tu�n lệnh Ho�ng gia nữa.

Khắp nước Thổ từ th�nh thị đến th�n qu�, đến th�m sơn c�ng cốc, đến cả những ph�ng khu� k�n m�t, gi� trẻ trai g�i kh�ng ai bảo ai, c�ng đứng phắt dậy, nghiến răng hướng về Constantinople, nơi qu�n đội Đồng minh đương chiếm đ�ng, quyết diệt tan bọn x�m lăng; người m�i gươm, kẻ đ�c đạn, người may �o cho chiến sĩ, kẻ quy�n tiền cho quỹ cứu quốc. Những b�i ca trầm h�ng vang l�n ở c�c cửa miệng, những tia lửa căm hờn hiện l�n ở c�c kho� mắt. Kh�ng đợi lệnh triệu tập, họ tự động dắt nhau từng đo�n đến Angora, t�nh nguyện nhập ngũ.

C�c t�u Nga chở kh� giới tới bờ biển Hắc Hải tiếp tế qu�n c�ch mạng. T�u gh� nơi n�o, tức th� d�n cư chung quanh, cả trai lẫn g�i, tự động khi�ng v�c s�ng ống, đạn dược, cấp tốc chuyển qua l�ng b�n, cứ tiến từng l�ng từng l�ng như vậy cho tới Angora. Một người Mỹ mục k�ch cảnh một thiếu phụ buộc con tr�n lưng rồi đẩy chiếc xe hai b�nh chở tr�i ph�. Trời đổ cơn mưa. Kh�ng do dự, n�ng cởi chiếc khăn cho�ng cho đứa b� để l�n tr�i ph�. C�c phụ nữ qu� ph�i thấy gương hi sinh của n�ng d�n đ�, cũng đạp cửa ph�ng khu�, x� khăn voan che mặt, t�nh nguyện v�o gi�p việc trong c�c đo�n cứu thương. Thế l� chỉ trong mấy ng�y, d�n Thổ đ� ph� được hủ tục ng�n năm của họ. Hiện nay ở Angora, dưới tượng Mustapha K�mal, c�n một bức tượng một th�n nữ khi�ng tạc đạn tr�n lưng, đứng sau hai tượng d�n qu�n c�ch mạng.

Triều đ�nh đem qu�n tới diệt, nhưng chưa tới Angora th� qu�n đội đ� ti�u tan: một số đ�o ngũ, trốn về qu� với vợ con, một số quay kh� giới giết chủ tướng rồi k�o nhau nhập v�o đo�n qu�n c�ch mạng. Như vậy l� đ� tr�nh được nội chiến m� khỏi lo về mặt triều đ�nh nữa, Mustapha K�mal c� thể đem to�n lực diệt qu�n đội ngoại quốc.

Ở Ba L�, ba ch�nh kh�ch Anh, Ph�p, �: Lloyd George, Cl�menceau v� Orlando chẳng hiểu ch�t g� cả, ngơ ng�c hỏi nhau: �Thế l� nghĩa l� g�? Vua Thổ k� hiệp ước S�vres rồi m� sao d�n Thổ lại phủ nhận n�? Kẻ n�o cầm đầu bọn �phiến loạn� đ�? Sao m� ch�ng tiến mau vậy? Đ� gần tới thủ đ� rồi ư? Thế th� triều đ�nh Thổ l� c�i g�? B� nh�n �?�. Họ ngu qu�, cứ tưởng hễ nắm đầu nắm cổ được vua Thổ l� c� thể sai khiến được cả d�n tộc Thổ! Khi họ hay tin rằng kẻ cầm đầu �phiến loạn� ch�nh l� Mustapha K�mal, vị anh h�ng đ� l�m cho họ mất mặt ở Dardanelles, rằng đảng �phiến loạn� l� cả mười mấy triệu d�n Thổ, nhất l� khi họ được mật b�o rằng Nga tiếp tế kh� giới cho bọn �phiến loạn� th� họ thấy ch�n nản qu� chừng. Mới qua khỏi c�i nạn đại chiến, Anh, Ph�p, � đều mệt mỏi, kiệt sức như những con bệnh mất m�u nặng, nay phải theo đuổi với một chiến tranh với Thổ v� Nga th� chắc g� đ� thắng nổi, m� dư luận quần ch�ng sẽ phản đối, địa vị của họ sẽ lung lay mất. Cho n�n Anh, theo ch�nh s�ch �ch kỷ cổ truyền, lảng ra trước, Ph�p, � cũng lảng theo. Nhưng lảng th� mất thể diện. May sao, Hi Lạp nhảy ra t�nh nguyện diệt Thổ. Qu�n đội Hi Lạp chưa giải ngũ, c�n được 200.000 người m� lại ở ngay đối diện với Thổ. Cơ hội tốt qu�. Hai b�n thương lượng với nhau: hễ Hi Lạp tấn c�ng ngay th� khi th�nh c�ng, muốn g� sẽ được nấy. Hi Lạp mừng rơn: mấy chục năm nay vẫn đợi cơ hội trả th� Thổ, nay được Anh, Ph�p, � gi�p sức th� quả l� cờ đ� đến tay, kh�ng ngờ ba cường quốc đ� chẳng gi�p được ch�t g�, chỉ đứng ngo�i ng�, m� d�n tộc Thổ thấu c�i t�m l� h�n của Anh, Ph�p, �, c�ng phấn, hăng h�i chiến đấu, quyết t�m kh�ng chịu c�i nhục thua Hi Lạp, d�n tộc m� mới thế kỷ trước, c�n phải phục t�ng họ.

Mustapha K�mal ph�i Ismet Pacha tấn c�ng Hi Lạp ở ph�a T�y. Lực lượng Hi Lạp gấp đ�i lực lượng Thổ, vậy m� nhờ l�ng can đảm của qu�n c�ch mạng, nhờ t�i điều khiển của Ismet, đầu năm 1921, Thổ thắng được hai trận lớn ở Ineunu.

Được tin đ�, Mustapha viết thư khen Ismet:

�Trong lịch sử thế giới, hiếm thất những nh� cầm qu�n m� sứ mạng nặng nề như sứ mạng của �ng trong những trận Ineunu (�), �ng kh�ng những thắng kẻ th� m� c�n cứu được quốc gia nữa. H�m nay to�n quốc, kể cả những miền đau đớn c�n bị chiếm đ�ng, ăn mừng sự thắng trận của �ng (�)�.

Sau trận đ�, Thổ c�n thắng một trận nữa, ở b�n bờ s�ng Sakaraya. Mustapha đ� chỉ huy v� cứu kinh đ� Angora khỏi l�m nguy, n�n được mỹ hiệu l� Gazi (người thắng trận).

Ch�nh những bại trận li�n tiếp đ� của Hi Lạp l�m cho Anh, Ph�p, � ch�n nản, kh�ng muốn ủng hộ Hi nữa. Họ c�n h�n hạ đến nỗi trở mặt, đề nghị đứng ra điều đ�nh giữa Hi v� Thổ, v� họ biết rằng Thổ sẽ thắng m� như vậy th� l�c n�y l�m bộ nh�n từ, gi�p Thổ ho� giải với Hi, tất Thổ sẽ mang ơn m� sau n�y sẽ vớt v�t được it nhiều quyền lợi ở Thổ. Nhưng đề nghị đ� bị Hi gạt bỏ. Anh, Ph�p, � bất b�nh với Hi, quay lại mơn trớn với Thổ. � th� b�n ngầm kh� giới cho Thổ, c�n Ph�p th� ngoại giao l�n với Thổ, ve v�n Mustapha K�mal, ph�i Franklin Bouillon qua Thổ k� một mật ước với ch�nh phủ c�ch mạng. Thế l� Ph�p đ� gạt M�h�met VI ra ngo�i v� mặc nhận rằng hiệp ước S�vres kh�ng c�n hiệu lực. Rồi Ph�p r�t qu�n chiếm đ�ng ra khỏi Cilicie, nhờ vậy Mustapha k�o được t�m vạn qu�n ở miền đ� về mặt trận Hi (cuối năm 1921).

Thắng lợi đ� rất lớn v� Mustapha c�ng tin thế n�o cũng đ�nh bại được Hi, n�n đầu năm sau, �ng gọi th�m l�nh, chuẩn bị th�m qu�n nhu. To�n d�n hưởng ứng; nh� n�o cũng gi�p đỡ qu�n đội: quần �o, gi�y d�p, mền m�ng, l�a, muối, rơm, đường, đ�n cầy, đinh, bột� Khắp miền Anatolie, đường x� chật những xe b�, xe ngựa, xe lừa, chở đủ c�c thức ăn, dụng cụ để tiếp tế qu�n đội, vui hơn l� chợ phi�n. Đầu m�a h� đ�, một đạo qu�n mới, hăng h�i v� tinh nhuệ, đ� sẵn s�ng t�c chiến.

L�c n�y qu�n lực Thổ gần ngang qu�n lực Hi: 103.000 Thổ v� 132.000 Hi.

Hừng s�ng h�m 26 th�ng 8 năm 1922, Mustapha K�mal h� h�o qu�n l�nh:

�Anh em sĩ tốt! Tiến!ục ti�u: Địa Trung Hải�.

�ng đ� định r� chiến thuật, xuất kỳ bất �, tấn c�ng ồ ạt, l�m qu�n Hi trở tay kh�ng kịp, thua to ở Dumulu Punar, v� lu�n mười ng�y, bị qu�n Thổ đuổi theo ch�m giết cho tới bờ biển Địa Trung Hải. Tướng Tricopis, tổng tư lệnh v� tướng Dionys, tham mưu trưởng Hi đều bị bắt. H�ng vạn l�nh Hi bị giết, non năm trăm ng�n bị cầm t�. Chỉ một số �t chạy được tới bờ biển, nhờ t�u biển v� thuyền c�u m� trốn tho�t. Dọc một con đường từ Dumulu Punar tới Smyrne[6], nhất vl� tại ch�u th�nh Smyrne, th�y binh sĩ v� thường d�n Hi chồng chất l�n nhau th�nh đống.

Khi người ta dắt Tricopis v� Dionys v�o liều của Mustapha K�mal, �ng tiếp đ�i họ nh� nhặn; mời họ giải kh�t rồi c�ng ph� b�nh chiến lược của hai b�n, l�m cho họ phải kh�m phục.

Sau trận đ�, qu�n đội Hi tụ cả ở Thrace để đợi lệnh tr�n. Mustapha K�mal nhất định đuổi họ ra khỏi Thrace, nếu kh�ng th� chưa y�n t�m được; nhưng muốn tới Thrace th� phải qua Chanak m� qu�n đội Anh hiện đương đ�ng ở Chanak. Mustapha suy nghĩ kỹ rồi d�ng một kế t�o bạo.

�ng k�u hai đội qu�n thiện chiến lại giảng cho họ hiểu mục đ�ch của �ng. Rồi ra lệnh cho họ tiến về ph�a qu�n đội Anh, họng s�ng chĩa xuống đất, d� qu�n đội Anh c� ra lệnh ngừng th� cũng kh�ng được ngừng, cứ việc y�n lặng tiến, nhất định kh�ng được nổ một ph�t s�ng. Như vậy hai đội qu�n đ� phải b�nh tĩnh, gan dạ v� c� kỹ luật phi thường.

S�ng ng�y 29 th�ng 9, hiểu v� nhớ kỹ chỉ thị rồi, họ khởi h�nh. Trong một cảnh y�n lặng lạnh lẽo kinh khủng, người ta chỉ nghe tiếng gi�y r�p rộp của họ. Họ đ� tới gần Chanak, đ� tr�ng thấy trại qu�n Anh ở Chanak. Thần kinh họ căn thẳng gần như muốn đứt. Chỉ một kẻ n�o đ� hoảng hốt, đưa bậy c�y s�ng l�n hay bỏ chạy l� chiến tranh với Anh sẽ nổ m� nếu nổ th� Thổ sẽ l�m nguy.

Về ph�a Anh, tổng tư lệnh Chales Haring ton ra lệnh kh�ng cho qu�n đội Thổ qua, nhưng cũng kh�ng nổ s�ng đầu ti�n. Qu�n đội Thổ đ� thấy h�ng ngũ Anh. Họ vẫn y�n lặng tiến, họng s�ng chĩa xuống đất. Họ kh�ng chịu ngừng m� cũng kh�ng tấn c�ng. Rộp, rộp, họ cứ tiến đều đều. Sĩ quan Anh kh�ng biết xử tr� ra sao, tinh thần rối loạn. Kh�ng kh� hừng hực như cơn d�ng. Hai b�n c�ch nhau v�i chục thước.

Một sĩ quan Anh ra lệnh:

- Nhắm!

Người ta nghe một tiếng �cắc�, s�ng chĩa cả về ph�a Thổ. Qu�n Thổ vẫn b�nh tĩnh tiến.

Vừa đ�ng l�c đ�, một người chạy xe m�y dầu, phất một c�y cờ chạy tới, ngừng trước vi�n đại t� Anh.

Sĩ quan Anh ra lệnh:

- Hạ s�ng!

Đồng thời, sĩ quan Thổ cũng ra lệnh:

- Ngừng!

Thế l� Mustapha K�mal nhờ nghị lực phi thường đ� thắng. V� Charles Harington đ� nhường bước. Thực ra cũng do c�ng của Franklin Bouillon, người đại diện cho ch�nh phủ Ph�p. Ph�p kh�ng muốn ch�u �u bị v�i trong cơn binh hoả một lần nữa, n�n Boillon đ� cam đoan Mustapha rằng sẽ điều đ�nh với Anh, � để buộc Hi phải r�t qu�n ra khỏi Thrace, v� sẽ trả lại Thrace cho Thổ. Mustapha bằng l�ng r�t qu�n về.

Th�ng 10 năm 1922, Anh, Ph�p, � muốn k� hiệp ước mới với Thổ; mời cả phe triều đ�nh v� phe c�ch mạng Thổ tới Lausanne. Tại sao họ lại vụng về như vậy được nhỉ? Lại th�m một cơ hội tốt cho Mustapha K�mal nắm trọn quyền h�nh, v� d�n ch�ng nổi l�n phản đối kịch liệt đề nghị của đồng minh. Mustapha K�mal đợi cho Quốc hội phẫn uất đến cực điểm, mới b�nh tĩnh l�n diễn đ�n đề nghị.

Chỉ c�n một c�ch l� Quốc hội ban h�nh một luật t�ch biệt Vương vị của Thổ Nhĩ Kỳ v� Vương vị của Hồi gi�o, huỷ bỏ Vương vị Thổ đi v� đuổi M�h�met VI ra khỏi c�i.

Ta n�n nhớ rằng Vương vị của Hồi gi�o l� chức do nh� s�ng lập ra Hồi gi�o, tức Mahomet, truyền lại cho con ch�u để trị v� c�c t�n đồ Hồi. Mới đầu chức đ� gồm cả gi�o quyền (quyền về t�n gi�o) v� thế quyền (quyền trong thế tục). Sau thế quyền t�ch ra giao cho Vương vị của mỗi nước.

D�n tộc Thổ, trước khi theo Hồi gi�o của Ả Rập, đ� c� vua, nhưng vua hồi đ� chỉ c� thế quyền th�i; từ khi theo Hồi gi�o, th� nh� vua ki�m lu�n cả gi�o quyền nữa. Như vậy vua M�h�met VI vừa l� một ho�ng đế vừa l� l� một gi�o ho�ng[7]. Mustapha biết rằng d�n ch�ng chỉ khinh M�h�met VI ở địa vị thế quyền, chưa d�m đ� động đến t�n gi�o, n�n �ng đề nghị t�ch hai quyền đ� ra để c� thể trục xuất nh� vua được.

Quốc hội mới nghe đề nghị đ�, kinh hoảng, kh�ng d�m đi qu� xa như vậy. �ng phải giảng giải cho họ hiểu rồi d�ng uy quyền bức họ, họ mới d�m k� v�o đạo luật c�ch mạng đ�. Họ sợ mất l�ng d�n, m� kh�ng ngờ d�n ch�ng mang ơn họ, k�o nhau lại Quốc hội để hoan h�.

M�h�met vội thu nhặt ch�u b�u trong cung, l�n xuống t�u Anh trốn qua ch�u �u. Khi xuống t�u rồi, đức ch� t�n x�t lại đồ đạt, thấy thiếu một chiếc va li, mắng chửi thậm tệ một t�n th�i gi�m. Người ta phải t�m khắp nơi cho ng�i. T�m được rồi, ng�i mở ra coi, so�t lại thấy đủ cả, khoan kho�i. H� hồn, tất cả những ch�u b�u v� bộ đồ pha c� ph� bằng v�ng của ng�i ở trong va li đ�.

*
* *

Ng�y m�ng một th�ng 11 năm 1922, M�h�met VI bị truất ng�i rồi, Quốc hội Thổ l�n cầm quyền. Mustapha K�mal lập một đảng d�n chủ, lấy t�n l� Quốc d�n đảng v� �ng h� h�o c�c nh� �i quốc, c�c nghệ sĩ, c�c nh� b�c học g�p � kiến để lập chương tr�nh h�nh động của đảng. �ng viết thư hỏi � kiến những người được d�n ch�ng ngưỡng mộ v� t�n trọng tất cả c�c � kiến đ�. Đảng lập xong, �ng được bầu l�m chủ tịch, rồi sau được bầu l�m Tổng thống nước Cộng ho� Thổ.

Cũng cuối năm đ� �ng ph�i Ismet Pacha � vị anh h�ng ở Ineunu � cầm đầu một ph�i đo�n qua Lausanne họp hội nghị với c�c cường quốc ch�u �u. Mới đầu Anh, Ph�p, � muốn ăn hiếp Thổ, đưa ra những đề nghị Thổ kh�ng thể nhận được. Ismet Pacha giả điếc, l�m thinh. Hội nghị b�n cải hai th�ng kh�ng c� kết quả, phải gi�n đoạn hai th�ng nữa, tới đầu th�ng tư năm 1923, họp lại, b�n c�i th�m bốn th�ng nữa, rốt cuộc phải nhượng bộ Thổ: qu�n chiếm đ�ng phải r�t về hết; miền ở chung quanh eo biển Dardanelles kh�ng c�n qu�n đội nước n�o lại đ�ng nữa, Thổ thu lại hết đất đai m� kh�ng phải bồi thường qu�n sự cho một nước n�o cả.

Hiệp ước Lausanne l� một th�nh c�ng lớn tr�n đường ngoại giao của Thổ: sau đại chiến thứ nhất, ngo�i Thổ ra kh�ng một nước chiến bại n�o m� lại gi�nh được c�i quyền thương thuyết với kẻ chiến thắng như vậy.

Th�nh c�ng đ� đ� l�m cho thế giới ngạc nhi�n, c�c quốc gia ở Cận Đ�ng v� Trung Đ�ng bừng tỉnh. Ấn Độ, Ba Tư, A Ph� H�n, c�c nước ch�u Phi, cả Trung Hoa nữa đ�nh điện mừng Mustapha K�mal v� ca tụng �ng. C�c nước nhược tiểu bị �p bức hướng về vị anh h�ng đ�, coi �ng như một người anh cả c� thể gi�p đỡ b�nh vực m�nh được; người ta kết th�n với �ng, y�u cầu �ng cầm đầu một phong tr�o chỉ huy một th�nh chiến để cho Hồi gi�o chống lại C�ng gi�o, phương Đ�ng chống lại phương T�y. T�m lại, Thổ l�c đ� đ�ng c�i vai của Nhật sau khi thắng Nga năm 1905. Nhưng Mustapha K�mal chưa t�nh xa như vậy, c�n lo canh t�n, t�i thiết quốc gia cho mạnh đ�. Tuần tự v� cương quyết, �ng thực h�nh trong s�u năm nhiều cuộc c�ch mạng nữa, l�m cho Thổ từ một nước hủ lậu nhất thế giới th�nh một nước t�n tiến gần theo kịp c�c cường quốc �u ch�u.

*
* *

Ở tr�n ta thấy �ng thực h�nh được hai cuộc c�ch mạng t�ch vương quyền v� gi�o quyền v� th�nh lập ch�nh thể Cộng ho�. Th�nh lập ch�nh thể Cộng ho� tức thị l� huỷ bỏ vương quyền (Sultanat), b�y giờ năm 1924 �ng lại huỷ bỏ lu�n cả gi�o quyền nữa (Califat) nữa.

M�h�met VI bị truất ng�i, th� mất lu�n cả gi�o quyền. Quốc hội đề cử một người trong ho�ng tộc l� Abdul Mejid l�m Calife m� giữ gi�o quyền. Giải quyết như vậy chỉ l� tạm bợ v� Mustapha K�mal hiểu r� rằng bất kỳ ở nước n�o, bao giờ cũng c� một số người th�ng minh hoặc v� t�nh hoặc cố � lợi dụng t�n gi�o để l�m ch�nh trị, lợi dụng l�ng m� t�n của quốc d�n để mưu quyền lợi ri�ng cho m�nh hoặc cho đảng m�nh. Cho n�n �ng nhất định truất lu�n cả hai chức gi�o gi�o chủ. Ta phải khen �ng điều n�y: �ng đ� l�m Tổng thống Thổ rất c� thể giảng giảng cho Quốc hội để Quốc hội trao lu�n gi�o quyền cho �ng, như vậy chắc Quốc hội sẽ kh�ng từ chối m� quyền h�nh của �ng tăng l�n gắp đ�i; ch�nh một số d�n biểu đề nghị với �ng như vậy, nhưng �ng kh�ng chịu v� như thế tr�i với nguy�n tắc t�ch thế quyền với gi�o quyền m� �ng đ� long trọng tuy�n bố hai năm trước. �ng cũng biết rằng phế ng�i gi�o chủ đi th� quốc d�n sẽ phản đối (d�n Thổ rất ngoan đạo) m� qu�n đội cũng c� thể phản đối nữa. Nhưng �ng cương quyết giữ clập trường, giảng cho quốc d�n hiểu rằng �ng vẫn t�n trọng t�n ngưỡng của mọi người, chỉ bỏ gi�o quyền đi th�i, v� quyền đ� l� di t�ch của thời cổ, thời m� d�n tộc Ả Rập bị d�n tộc Thổ đ�nh bại, muốn lợi dụng t�n gi�o để ngấm ngầm ảnh hưởng đến t�m hồn d�n Thổ rồi đến ch�nh trị của người Thổ. Quốc hội hiểu �ng v� th�ng 3 năm 1924, biểu quyết một đạo luật b�i bỏ gi�o quyền, dẹp Bộ T�n gi�o, dẹp c�c to� �n t�n gi�o, v� dẹp lu�n cả c�c trường học thuộc về gi�o hội m� trong đ� ngo�i th�nh kinh Koran ra, người ta kh�ng dạy học sinh một m�n n�o kh�c. Thế l� c�c d�n tộc kh�c theo đạo Hồi hồi, nhất l� d�n tộc Ả Rập kh�ng c�n cơ hội để xen v�o ch�nh trị của Thổ được nữa.

*
* *

[anbinh]

Mustapha K�mal (1881-1938)

Một nh� c�ch mạng s�ng suốt, cương quyết, biết nắm lấy cơ hội


Sau đạo luật đ�, Thổ th�nh một nước Cộng ho� d�n chủ kh�ng c� quốc gi�o, v� t�n gi�o n�o cũng ngang h�ng nhau. Đế quốc Thổ xưa kia gồm cả người �u, người � lẫn người Phi, t�nh ra c� đến hơn chục giống: Ả Rập, Ai Cập, Ba Tư, Ma Rốc, Nga, Hi Lạp, Lỗ� B�y giờ Thổ mất hết thuộc địa, giang sơn thu v�o một khu h�nh chữ nhật từ Arm�nie qua biển Eg�e, từ Hắc Hải xuống Syrie v� bờ biển ng� ra đảo Chypre (coi bản đồ tr�n) nhưng trong khu đ� cũng c�n đủ c�c giống người, m� trừ Thổ ra, th� đ�ng nhất l� Ả Rập v� Hi Lạp.


http://www.shunya.net/Pictures/Turkey/turkey.gif
Bản đồ Thổ Nhĩ Kỳ ng�y nay
(Nguồn: maurymccown.com)

Đối với người Hi Lạp �ng đ� c� c�ch giải quyết: trong hiệp ước Lausanne đ� c� một khoản buộc hai triệu người Hi Lạp phải trở về xứ sở của họ m� họ chưa hề được thấy; ngược lại những người Thổ lập nghiệp tr�n đất Hi Lạp phải trở về Thổ. Ch�nh s�ch đ� c� vẻ t�n bạo qu�, l�m cho d�n ch�ng � cả Hi lẫn Thổ - ta o�n rất nhiều; nhưng đứng về phương diện quốc gia m� x�t, th� ta phải nhận rằng hễ muốn cho Thổ mau th�nh một nước mạnh mẻ, thống nhất, th� kh�ng thể l�m c�ch kh�c được.

C�n đối với người phương Đ�ng như Ả Rập, Ba Tư, Ai Cập, Syrie� tức những người c�ng t�n gi�o với Thổ, lại đa số đồng ho� với Thổ, c� kẻ nắm những địa vị quan trọng trong ch�nh quyền, tr�n thương trường của Thổ th� Mustapha K�mal kh�ng thể d�ng ch�nh s�ch tr�n được. �ng nghĩ ra một giải ph�p: Buộc những người d�n Thổ v� những người ngoại quốc nhập tịch Thổ, phải bỏ c�i n�n ph� (fez) để ph�n biệt với c�c người phương Đ�ng ở tr�n đất Thổ m� c� quốc tịch kh�c. Chắc độc giả đ� đ�i lần tr�ng thấy chiếc n�n đ� ở S�i G�n: n� l�m bằng len hay nhung m�u đỏ hoặc trắng, h�nh n�n cụt, dưới rộng tr�n hẹp. Hầu hết c�c d�n tộc Cận Đ�ng đều d�ng n� từ thế kỷ 18, n� th�nh một thứ quốc tu� của họ, nay nhất đ�n bảo họ bỏ th� l�m sao họ chịu nghe? Nhất l� khi bảo họ phải đội c�i n�n T�y c� lưỡi trai, c� v�nh che tr�n của c�c t�n đồ Ki T� th� họ lại c�ng phẫn uất: �T�n đồ Ki T� đội thứ n�n c� lưỡi trai đ� v� họ c� tội lỗi, giả dối, kh�ng d�m cho Thượng đế ng� thấy mặt họ; chứ bọn t�i, ch�nh trực quang minh, tội lỗi g� m� phải đội?

�ng cố gắng giảng giải dẫn dụ họ hiểu rằng c�c d�n tộc văn minh ở �u, Mỹ, theo đạo Ki T� hay kh�ng đều đội thứ n�n đ� để che nắng, người Thổ n�n bắt chước họ để tỏ rằng m�nh cũng văn minh như họ. Nhưng kh�ng, nhất định d�n ch�ng kh�ng chịu nghe. �ng phải d�ng bạo lực, mới đầu bắt c�c c�ng chức bỏ n�n ph� (th�ng ch�n năm 1929), rồi một th�ng sau cấm tất cả c�c d�n ch�ng đội n�n đ�. �ng lại độc t�i đến nỗi sai cảnh s�t đ�nh đập, nhốt kh�m những kẻ n�o tr�i lệnh. Thật l� qu� t�n nhẫn, cần g� phải gấp như vậy? Vả lại muốn ph�n biệt người Thổ với c�c giống người kh�c th� thiếu g� c�c m� phải ch� đạp t�m l� của d�n ch�ng, những kẻ đ� c�ng với �ng hi sinh t�nh mạng t�i sản cho Tổ quốc? Loạn nổi l�n ở mười hai tỉnh, một số cảnh s�t bị d�n ch�ng giết. C�c linh mục Hồi hồi ngầm tưới dầu v�o lửa. Mustapha lại c�ng giận, ra lệnh ch�m, bắn h�ng ng�n người. D�n ch�ng bị đ�n �p qu�, phải miễn cưỡng theo, sau n�y Mustapha mới thấy ảnh hưởng của ch�nh s�ch độc t�i đến t�n nhẫn đ�.

*
* *

Trừ cải c�ch đ� ra, những cải c�ch kh�c tuy cũng mạnh bạo m� c� lợi cho d�n Thổ.

Năm 1926, Quốc hội biểu quyết một đạo luật bắt buộc quốc d�n phải d�ng T�y lịch �v� ng�y kế ng�y 31 th�ng 12 năm 1341 của cựu lịch sẽ l� ng�y m�ng một th�ng gi�ng năm 1926�. Thế l� kỷ nguy�n Hồi gi�o (bắt đầu từ năm 622 tức năm Mahomet ở th�nh Mecque trốn sang M�dine) đ� d�ng tr�n một ng�n ba trăm năm nay bị b�i bỏ. Nhưng cũng n�ng nảy qu�, Mustapha ra hạn trong bốn ng�y l� lệnh phải thi h�nh liền.

Cũng trong năm đ�, Quốc hội cho thi h�nh những bộ luật mới. Sau khi những to� �n t�n gi�o đ� b�i bỏ năm 1924, Mustapha K�mal cho lập một cơ quan tư ph�p tạm thời v� y�u cầu c�c luật gia soạn ngay những bộ luật mới. Chỉ trong hai năm c�ng việc ho�n th�nh, tr�n thế giới kh�ng c� nước n�o tiến nhanh như vậy. M� tiến rất vững: c�c cường quốc ch�u �u đều nhận rằng ph�p điển Thổ ho�n hảo, c� t�nh c�ch d�n chủ v� hợp với nhu cầu của Thổ l� n�ng cao địa vị phụ nữ. Được như vậy l� nhờ c�c luật gia Thổ đ� s�ng suốt ch�m chước bộ luật d�n sự của Thuỵ Sĩ, bộ h�nh luật của � v� bộ thương luật của Đức, tức l� những bộ luật c� tiếng thế giới. Ta cứ x�t một điều n�y đủ r�: hơn cả h�nh luật của Ph�p, Anh thời đ�, h�nh luật Thổ c� những mục về sự cải ho� t�m hồn tội nh�n: trong khi bị giam, họ được dạy dỗ m� những kẻ mới phạm lần đầu, d� l� tội nặng, cũng được giam ri�ng, kh�ng cho sống lẫn lộn với những kẻ t�i phạm nhiều lần. Hiện nay nước ta vẫn chưa c� được một đạo luật như vậy.

Đầu năm 1929, Quốc hội ban h�nh hai đạo luật nữa để c�ch mạng văn tự Thổ. Trước kia người Thổ d�ng chữ Ả Rập v� chữ số Thổ. Lối chữ đ� vừa bất tiện, vừa kh� học th�nh thử 90 phần trăm d�n ch�ng m� chữ. Mustapha K�mal quyết định huỷ bỏ hết m� d�ng chữ La tinh v� những �s�p� quốc tế tức những �s�p� m� ta gọi l� �s�p� Ả Rập. �ng giao một nh�m nh� ng�n ngữ học nghi�n cứu việc La tinh ho� tiếng Thổ; khi những mẫu tự v� vần Thổ đ� định rồi, �ng cho đ�c những mẫu tự bằng v�ng rồi gắn l�n một tấm bảng, v� n�u gương cho quốc d�n, �ng bắt đầu học liền. Lối viết mới ho�n to�n s�t theo c�ch n�i, cho n�n rất dễ học, v� khi đ�ch th�n học thuộc, �ng ra lệnh cho to�n quốc d�ng.

D�n ch�ng rất hoan ngh�nh lối chữ mới: người ta gỡ c�c bảng đề t�n sở, t�n tiệm, b�i bỏ chữ Ả Rập m� theo chữ mới; ở g�c đường, đầu chợ chỗ n�o cũng dựng những t�m bảng ghi mẫu chữ mới; nh� thờ, cung điện biến th�nh trường học, to�n d�n th�nh những học sinh chăm chỉ. Ch�nh Mustapha K�mal cũng mang theo một bảng đen, một hộp phấn đi khắp xứ, từ tỉnh n�y qua tỉnh kh�c, c� khi len lỏi cả ở th�n qu�, như một anh Sơn Đ�ng b�n cao đơn ho�n t�n, để giảng những lợi �ch của lối viết mới, v� chỉ cho to�n d�n c�ch học, c�ch viết. Chỉ một năm sau, số người m� chữ giảm xuống qu� nửa. Chữ quốc ngữ của ta kh�ng kh� g� hơn chữ mới của Thổ, lại được dạy trong nước hơn nửa thế kỷ rồi, m� hiện nay số người m� chữ c�n l� bao nhi�u? C� chắc g� bằng Thỗ năm 1930 kh�ng?

Đ� c� văn tự ri�ng của m�nh, tất nhi�n d�n tộc Thổ kh�ng chịu đọc kinh Coran trong nguy�n văn bằng tiếng Ả Rập nữa. Mustapha K�mal cho dịch kinh đ� ra tiếng Thổ, in theo lối mới, để cho người d�n n�o cũng đọc được m� c�i việc giảng kinh kh�ng c�n l� đặc quyền của một nh�m nh� tu h�nh nữa. C�ng đ� của �ng c� thể s�nh với c�ng của Martin Luther được.

Ngo�i ra, c�n những c�i c�ch lớn lao về mọi phương diện. �ng b�i bỏ hệ thống đo lường cũ: n� bất tiện, rắc rối, thay đổi tuỳ tiện, v� bắt phải �p dụng hệ thống m�t như c�c nước ch�u �u. Ta tưởng tượng sự thay đổi đ� x�o trộn đời sống Thổ ra sao: mỗi người d�n phải học c�ch c�n, c�ch đo, c�ch đếm; từ những khế ước đến những tờ h�n th� đều phải thảo theo lối mới hết. Cứ nghĩ rằng người Ph�p �p dụng m�t hệ ở nước ta đ� non một trăm năm rồi m� hiện nay những d�n qu� miền Trung v� miền Nam vẫn đo ruộng theo tục ri�ng, ở Trung một mẫu l� năm ng�n m�t vu�ng, ở Nam mỗi mẫu mười c�ng tầm điền, khoảng mười ng�n m�t vu�ng; m� tại c�c tiệm thuốc Bắc, người ta vẫn c�n d�ng c�n ta, th� mới thấy được những cải c�ch của Mustapha K�mal cấp tiến tới mực n�o.

Kh�ng biết nước ta hiện nay c� đạo luật n�o che chở thanh ni�n chưa, chứ ở Thổ ba chục năm trước, đ� c� luật đ�, lại c� �tuần lễ thanh ni�n�. Trong tuần lễ đ�, mỗi c�ng chức được thay thế một c�ch hữu danh v� thực bằng t�n một thanh ni�n, nghĩa l� c�ng chức đ� vẫn l�m việc nhưng mang t�n một thanh ni�n trong khu, x�m v� k� t�n thanh ni�n đ�. Ch�nh s�ch đ� c� thể l�m cho ta mỉm cười, nhưng ta phải hiểu th�m � của Mustapha l� tập cho người Thổ t�n trọng thanh ni�n v� cho thanh ni�n thấy c�i nhiệm vụ lớn lao của họ sau n�y. Ta chỉ ch� �ng tỏ ra độc t�i một c�ch khả ố, treo cổ một k� giả v� vị k� giả đ� hỏi một c�ch mỉa mai �ng: ��ng c� lập một nội c�c thanh ni�n để điều khiển điều khiển quốc gia kh�ng?�. Kh�ng chấp nhận một lời n�i đ�a m� xử tử người th� thật hẹp h�i t�n bạo v�o h�ng Kiệt, Trụ rồi.

Nhưng đối với Phụ nữ th� ch�nh s�ch của �ng s�ng suốt v� rộng r�i. Ở đầu b�i n�y, t�i đ� tả t�nh trạng của họ, t�nh trạng của một bọn n� lệ nh�n cư trong c�c khu� ph�ng, c�c hậu cung, suốt ng�y buồn ch�n cho th�n phận của m�nh. Mustapha K�mal muốn giải ph�ng họ, để họ dự phần kiến thiết quốc gia. Sự thực th� ngay từ khi to�n d�n Thổ nổi l�n chống Anh, Ph�p, � sau đại chiến thứ nhất, họ đ� tự giải ph�ng m� bỏ khu� ph�ng ra chiến địa tiếp tay cha, chồng, anh, em. Nhưng đ� chỉ l� sự bồng bột trong một thời do ho�n cảnh th�c đẩy. Khi d�n Thổ đ� d�nh lại được non s�ng, họ lại trở về chốn ph�ng khu�, sống cuộc đời cũ. Mustapha K�mal chống lại hủ tục đ�, giữa Quốc hội tuy�n bố:

�Tương lai của quốc gia cần những người mới c� tinh thần mới, m� ch�nh phụ nữ ng�y nay phải đ�o tạo cho ta những người đ�. Trong lịch sử của ta về đời tư cũng như đời c�ng, đ�n b� kh�ng bao giờ tỏ ra thua k�m đ�n �ng. Thế th� tại sao b�y giờ họ c�n cho�ng một c�i khăn voan che k�n mặt, tại sao họ quay mặt đi khi thấy một người đ�n �ng? C�i đ� kh�ng xứng với một d�n tộc văn minh. T�i xin hỏi c�c đồng ch�, phụ nữ ch�ng ta c� phải l� người c� l� tr� như ch�ng ta kh�ng? Thế th� họ ngại ng�ng g� m� kh�ng nh�n thẳng thế giới? Một d�n tộc ham tấn bộ kh�ng thể kh�ng biết tới ph�n nửa quần ch�ng được. D�n tộc Thổ đ� thề nhất định th�nh một quốc gia mạnh th� vợ ch�ng ta, con g�i ch�ng ta phải gi�p ch�ng ta phụng sự Tổ quốc, chỉ huy vận mạng Tổ quốc; sự an to�n v� danh dự của t�n quốc gia Thổ sẽ giao ph� cho họ�.

Quốc hội biểu quyết đạo luật v� từ đ� Phụ nữ Thổ cởi bỏ được c�i �ch của hủ tục trong mấy thế kỷ.

*
* *

Thổ vốn l� một xứ n�ng nghiệp cũng như nước ta. Khi mới cầm quyền, Mustapha K�mal đ� nghĩ ngay đến sự ph�t triển canh n�ng, đ�o k�nh, đắp đập để dẫn thuỷ nhập điền, mua m�y c�y, m�y đập, cải thiện c�ch trồng trọt, lập hợp t�c x� n�ng nghiệp l�m cho diện t�ch c�y cấy trong 13 năm, từ năm 1925 đến năm 1938, tăng l�n gấp bốn.

Phương tiện giao th�ng được ph�t triển v� cải thiện: trong 9 năm, từ 1930 đến 1939, tổng số bề d�i đường c�i tăng l�n gấp đ�i, từ 8.000 đến 15.000 c�y số; lại th�m, mỗi năm trung b�nh x�y cất được 200 c�y số đường xe lửa.

Nhờ đ� m� kỹ nghệ tiến cũng rất mau, nhất l� trong c�ng việc chế tạo đường, xi măng v� sợi vải.

Đ�ng phục nhất l� Thổ năm 1923, sau 11 năm chiến tranh, gần như kiệt quệ, d�n số chỉ c�n c� mười triệu người, quốc khố rỗng kh�ng, vậy m� kh�ng cần vay vốn của ngoại quốc, kh�ng th�m nhờ sự viện trợ của quốc gia n�o, tự m�nh thực hiện được chương tr�nh kinh tế đ�. Quả thực l� một ph�p mầu.

C�c cường quốc ch�u �u ve v�n Thổ, c�c nh� kinh tế gia chuy�n m�n đều nhận rằng ngo�i c�ch mượn vốn, kh�ng c�n giải ph�p n�o kh�c, Mustapha K�mal nhất định kh�ng chịu. �ng nhắc đi nhắc lại rằng �muốn mất độc lập th� kh�ng g� bằng ti�u tiền của kẻ kh�c�. �ng đ� thấy tai hại của ch�nh s�ch vay tiền của c�c triều đại Thổ. �ng đ� thấy sự nhục nh� của một quốc gia để cho quốc gia kh�c kiểm so�t cả nền t�i ch�nh của m�nh. Kh�ng, hễ �ng c�n sống ng�y n�o th� ch�nh phủ Thổ kh�ng khi n�o tự tr�ng cổ v�o th�ng lọng như vậy, nếu phải chịu khổ h�ng chục năm th� cũng r�n m� chịu.

Nhưng ta đừng n�n hiểu lầm �ng th� o�n c�c cường quốc phương T�y. Kh�ng. �ng cương quyết kh�ng cho họ xen v�o nội bộ của Thổ bằng c�ch n�y hay c�ch kh�c, thế th�i. Ngo�i ra �ng vẫn giữ t�nh ho� hảo với mọi d�n tộc. Ngay như với Hi Lạp, kẻ th� của Thổ, m� �ng vẫn kh�ng gh�t. Năm 1922, sau khi đ� thắng Hi, �ng kh�ng đ�i Hi một số bồi thường n�o hết. Anh, Ph�p, �, trong trường hợp đ�, tất đ� cắt x�n của Hi, đ�i quyền lợi n�y, quyền lợi kh�c, v� bắt Hi k� giấy nợ rồi! Mustapha K�mal s�ng suốt hơn. Một ch�nh kh�ch �u hỏi �ng tại sao dại vậy? �ng đ�p: �Giữ t�nh ho� hảo với nhau, rồi bu�n b�n với nhau, chẳng c� lợi hơn l� bắt người ta bồi thường, rồi sau n�y lại g�y x�ch m�ch với nhau nữa ư?�. Nội một điểm đ� cũng đ�ng cho ta khen �ng c� nh�n quang thi�n l�, kh�ng phải hạng Lloyd George v� Cl�mentceau b� kịp. �ng k� những hiệp ước th�n thiện với Anh, Ph�p, Nga, �, Bảo[8] v� với c�c nước ở Trung Đ�ng, chủ � l� để được y�n ổn kiến thiết lại xứ sở.

Kh�ng những vậy, �ng c�n biết hợp t�c với c�c nước văn minh trong c�c c�ng cuộc nh�n đạo. Ng�y lễ Gi�ng sinh năm 1931, một tin tức của đ�i ph�t thanh Angora l�m thế giới ngạc nhi�n: ch�nh phủ Thổ đ� gia nhập hiệp ước Gen�ve về việc kiểm so�t nha phiến ở khắp thế giới v� đ� đề nghị một chương tr�nh kiểm so�t tại Thổ, c� vạn quốc tiếp sức. Ta n�n nhớ rằng l�c đ� khắp thế giới mới c� ch�n nước: Gia N� Đại, Ấn Độ, Nicaguara, Ba Tư, P�rou, Soudan, Thuỵ Điển, Hu� Kỳ chịu k� t�n v�o hiệp ước Gen�ve. Vậy Thổ đi trước bốn cường quốc ch�u �u tức Anh, Ph�p, Đức, �, m� ch�nh Thổ l� nước trước kia bu�n lậu nha phiến nhiều nhất. Sau c�ng, năm 1953[9], khi vạn quốc họp lại ở Gen�ve để quyết định th� c� 28 phiếu thuận, 27 phiếu nghịch. Như vậy l� nhờ l� phiếu của Thổ m� c�ng việc b�i trừ nha phiến mới thực h�nh được. T�i kh�ng biết lần đ� Ph�p c� bỏ phiếu thuận kh�ng, nhưng t�i nhớ r� r�ng năm 1948 hay 1949, khi qu�n Ph�p t�i x�m lăng nước ta, th� nha phiến vẫn được b�n c�ng khai ở S�i G�n. N�i g� đến c�i thời từ 1932 đến 1945, thuế nha phiến l� một nguồn lợi lớn của ch�nh phủ thực d�n m� những cuốn như T�n đ�n dầu lạc của Nguyễn Tu�n b�n chạy hơn Mười điều t�m niệm của Ho�ng Đạo.

*
* *

Mustapha K�mal thực hiện được những cải c�ch lớn nhờ �ng ch�n th�nh y�u nước, �c s�ng suốt v� ch� cương quyết. Bẩm t�nh �ng độc t�i. Mới đầu �ng c�n biết tham khảo � kiến của người kh�c, chẳng hạn như lập Quốc d�n đảng, �ng viết thơ nhờ c�c nh�n sĩ, c�c người c� danh vọng lập chương tr�nh cho đảng. Nhưng từ khi �ng nắm quyền, vừa l�m chủ tịch Quốc d�n đảng, vừa l�m Tổng thống nước Cộng ho� Thổ, th� �ng cũng như đa số c�c ch�nh kh�ch kh�c, say quyền m� quyết t�m diệt phe đối lập, th�nh thử ch�nh thể d�n chủ của Thổ hữu danh m� v� thực. Chỉ những người của đảng mới được bầu v�o Quốc hội, n�i l� bầu chứ kỳ thực l� do �ng chỉ định trước. Rồi Quốc hội lại bầu Tổng thống th� Tổng thống tất phải l� �ng chứ c�n ai v�o đ�? �Thế l� v�ng tr�n đ� kh�p, kh�p k�n� �ng nắm quyền bằng cả hai đầu: đầu dưới, v� đ�ch th�n �ng lựa ứng vi�n v�o Quốc hội, đầu tr�n, v� �ng c� quyền rất lớn của Tổng thống�[10].

Ng�y m�ng 8 th�ng 8 năm 1926, giữa Quốc hội, �ng m�n nguyện tuy�n bố: �T�i đ� chinh phục được qu�n đội, t�i đ� chinh phục được quyền h�nh, t�i đ� chinh phục được xứ sở�. Rồi �ng la l�n: �T�i c� quyền chinh phục d�n tộc t�i chớ�. Tất nhi�n l� �ng c� quyền đ� rồi! Điều đ�ng hỏi l�: �ng c� chinh phục nổi hay kh�ng? Chinh phục được quyền h�nh l� một việc m� chinh phục l�ng d�n l� một việc kh�c. �ng sống c� độc ở tr�n cao, kh�ng dung sự đối lập với �ng, kh�ng muốn nghe tiếng than của d�n m� bịt miệng họ (vụ cấm d�ng n�n ph�) th� l�m sao chinh phục l�ng d�n được? Chỉ bảy năm sau khi �ng l�n cầm quyền, �ng đ� thấy tai hại của ch�nh s�ch độc t�i đ�, v� đầu năm 1930 �ng cảm thấy rằng m�nh hoạt động trong b�i sa mạc. Trước kia, nhờ quần ch�ng ủng hộ m� �ng mạnh, b�y giờ quần ch�ng xa �ng, kh�ng chống đối lại, nhưng cứ lẳng lặng xa �ng; �ng như con c� ra khỏi nước.

Biết vậy v� hơi lo, th�nh l�nh �ng đi kinh l� khắp nước v� chua x�t nhận rằng mọi việc kh�ng được tốt đẹp như trong c�c bản ph�c tr�nh của c�c bộ trưởng. To�n l� b�o c�o l�o. Nh� n�ng mang nợ v� thất m�a. Thuế th� kh�ng thu được đủ. D�n ch�ng ch�n nản, v� giữa họ với đảng c� một hố rất s�u. �ng đổ quạu: �Tại sao người ta bịt mắt t�i như vậy? Chắc c� kẻ th� ph� hoại!�. Nhưng ai đ�u m� d�m ph� �ng? Ch�nh �ng tự ph� �ng! �ng bịt miệng người ta, hễ ai hơi c� � g� tr�i � �ng, l� �ng treo cổ, đem bắn th� ai c�n d�m mở mắt cho �ng nữa?

Bực m�nh �ng đ�m ra m� qu�ng. C� th� phải cần nước. Đ�ng lẽ c� phải đi kiếm nước, m� �ng lại bắt nước phải về với c�. Cũng tại c�i tật qu� tự �i, qu� độc t�i, �ng ra lệnh tạo tức th� một phe đối lập. Trong lịch sử chưa bao giờ c� c�i chuyện ngược đời đ�; k� sắc lệnh bắt buộc thi�n hạ phải chỉ tr�ch �ng, chỉ tr�ch kịch liệt kh�ng tiếc lời, kh�ng nể nang, v� kẻ n�o muốn lật đổ �ng th� cứ việc tuy�n truyền m� kiếm c�ch lật đổ. Ch�n nghe người ta �v�ng v�ng dạ dạ� rồi, b�y giờ �ng muốn nghe những lời mạt s�t. �ng than thở: �Một đời sống m� kh�ng gặp sự phản đối g� th� v� vị qu� đi!�. � th� ra suốt đời �ng, �ng chỉ muốn t�m c�i vị của đời, trước kia t�m n� trong sự hoan h�, rồi nay t�m n� trong sự chống đối của quần ch�ng.

Tin lời tuy�n bố của �ng, c�c đảng ph�i mọc ra, chỉ tr�ch �ng v� ch�nh phủ kịch liệt, l�m cho c�c nh�n vi�n c�ng an, c�c c�ng chức xanh mặt v� hoang mang. Mustapha K�mal ra lệnh cho c�ng an kh�ng được đ�n �p, lại thẳng tay trừng trị kẻ n�o đ�n �p nữa. Thế l� loạn khắp nước. Người ta đập ph� c�c to� b�o, c�c trụ sở, c�ng sở. Một vị thống đốc phải xin từ chức: v� phương l�m việc trong sự hỗn loạn n�y.

Kết quả ra sao, chắc độc giả đ� đo�n được. Trị d�n đ�u phải l� một tr� chơi; m� muốn được l�ng d�n đ�u phải l� cứ việc cho d�n muốn l�m g� th� l�m. Mustapha K�mal thất bại một lần nữa v� rốt cuộc �ng lại trở về ch�nh s�ch độc t�i: hai đội qu�n Krude được ph�i đi khủng bố nh�n d�n, h�ng ng�n người bị xử tử hay bị đ�y. Đ� l� một vết nhơ lớn trong đời �ng, một vết nhơ l�m cho c� người gọi �ng l� �t�n s�t nh�n�.

�ng mất ng�y 10 th�ng 11 năm 1938, sau khi trao lại quyền cho Ismet Ineunu[11], người bạn trung th�nh của �ng. Sử ch�p: �To�n d�n để tang �ng�. Điều đ� c� thể tin được.



Ch� th�ch:

[1] � n�i thế kỷ XX. (Goldfish).
[2] Attila l� ho�ng đế của đế quốc Hung N� (từ năm 434 đến năm 453). Đế quốc n�y trải d�i từ Đức đến s�ng Ural v� từ s�ng Danube tới biển Baltic. (Goldfish).
[3] C� s�ch gọi l� Ankara.
[4] Tức vương quốc Thổ (vương quốc Ottoman). (Goldfish).
[5] M�h�met VI kế vị M�h�met V từ năm 1918. (Goldfish).
[6] Tức Izmir. (Goldfish).
[7] Cũng gọi l� gi�o chủ. (Goldfish).
[8] Tức Bảo Gia Lợi (Bulgarie). (Goldfish).
[9] C� lẽ l� năm 1933 bị in lần th�nh 1953. T�i cho rằng hai chữ �vạn quốc� �m chỉ Hội Quốc Li�n, m� Hội đ� th� ch�nh thức giải thể từ năm 1946. (Golfish).
[10] B�noist-M�chin trong Mustapha K�mal trang 356 (Albin Michel).
[11] Mustapha K�mal chết được một năm th� đại chiến thứ nh� b�ng nổ. Thổ k� hiệp ước th�n thiện với Đức, nhưng vẫn trung lập cho tới 1944, rồi thấy nguy cơ của Đức, tuyệt giao với Đức m� theo phe Đồng minh (1945). Tổng thống Ismet Ineunu d�ng ch�nh s�ch d�n chủ hơn Mustapha K�mal.

[anbinh]

IBN S�OUD

Một vị anh h�ng nhờ chiến đấu trong nửa thế kỷ
m� tạo n�n được một quốc gia ở giữa sa mạc

�Con đ� học được c�i đạo cao nhất
ở đời rồi đ�, con đ� học được
đạo Vạn năng tức đạo Ki�n nhẫn�
(CỔ VĂN Ả RẬP)




Ibn S�oud (1881-1953)


Ng�y 14 th�ng 11 năm 1928, trong một đại hội của c�c quốc gia li�n hiệp Ả Rập, Ibn S�oud[1] d�ng dạt tuy�n bố:

�Khi t�i tới với c�c �ng th� t�i thấy c�c �ng chia rẽ nhau, ch�m giết lẫn nhau, cướp b�c lẫn nhau kh�ng ngừng. Những kẻ thương lượng c�ng việc cho c�c �ng, �m mưu để hại c�c �ng, họ g�y mối bất h�a giữa c�c �ng để c�c �ng kh�ng đo�n kết với nhau được m� mạnh l�n. Khi t�i tới với c�c �ng th� t�i yếu lắm, kh�ng c� một sức mạnh n�o cả, trừ sự ph� hộ của Thượng đế, v�, như c�c �ng đ� biết, l�c đ� chỉ c� bốn chục người gi�p t�i. Vậy m� t�i đ� l�m cho c�c �ng th�nh một d�n tộc, một d�n tộc h�ng cường...�.

Những tiếng: �kẻ thương lượng c�ng việc cho c�c �ng� �m chỉ c�c đế quốc ch�u �u, nhất l� đế quốc Anh. Trong lịch sử đế quốc của Anh, chưa lần n�o họ bị thất bại tr�n đường ngoại giao, bị hất cẳng một c�ch chua x�t, nhục nh� bằng lần họ đương đầu với Ibn S�oud. L�c th� cương quyết kịch liệt, l�c th� mềm mỏng, chờ thời, nhưng lu�n lu�n kh�n kh�o v� nhẫn nại, Ibn S�oud, vị anh h�ng Ả Rập, đ� lần hồi trong nửa thế kỷ, gạt ảnh hưởng của người Anh m� dựng n�n một quốc gia ph� cường ở giữa sa mạc, từ bờ biển Hồng Hải tới vịnh Ba Tư.

Khi �ng chết, năm 1953, c�c cường quốc �u Mỹ đều phục �ng. Tờ Paris Match đ� viết:

�Quốc vương Ibn S�oud mất đi, để lại cho con �ng một vương quốc rộng bằng nửa ch�u �u[2], đứng h�ng ba tr�n thế giới về sự sản xuất dầu lửa, v� l�m l�nh tụ tinh thần cho d�n tộc Ả Rập. Một nửa thế kỷ đầy những thủ đoạn anh h�ng, rực rỡ, đầy những truyện du hiệp lạ l�ng m� chưa c� nh� tiểu thuyết kiếm hiệp n�o tưởng tượng nổi, đ� tạo n�n được ph�p mầu đ�. Ở giữa thế kỷ XX m� quốc vương Ibn S�oud đ� dựng l�n một quốc gia mới ở tr�n sa mạc[3]�.

Tờ Illustration th�n phục:

�Đời của vị quốc vương đ� l� một sự kiện lạ l�ng bực nhất của thế kỷ ch�ng ta�.

Ngay như kẻ th� của Ibn S�oud, tức người Anh cũng phải kh�m phục �ng. Tờ Daily Express ở Lu�n Đ�n nhận rằng:

��ng l� người dẻo dai nhất, kh�n kh�o nhất, th�nh c�ng nhất trong số c�c nh� thủ l�nh Ả Rập. �ng chiếm được một vương quốc, bất chấp cả đường lối ch�nh trị của người Anh; �ng hợp t�c với người Mỹ để khai th�c mỏ dầu lửa của �ng. Người Anh m� �ng thắng tr�n b�n cờ quốc tế v� người Mỹ m� �ng bắt phải trả 50 triệu Anh kim mỗi năm, đều phải trọng những đức t�nh phi thường của �ng�.

M� đức t�nh của �ng đ�ng cho ta phục nhất l� đức ki�n nhẫn. Kh�ng biết �ng c� phải l� d�ng d�i người thanh ni�n Bagdad trong c�u chuyện Ả Rập thời xưa kh�ng? V�ng, ch�nh người thanh ni�n đ�, người đ� thụ nghiệp một nh� hiền triết l�m thợ r�n, v� chịu nhẫn nhục k�o bễ lu�n mười năm, cho tới ng�y sư phụ bảo: �Th�i đừng k�o nữa con. Con đ� học được đạo Vạn năng, tức đạo Ki�n nhẫn�. Suốt nửa thế kỷ, �ng vững ch� kh�ng l�c n�o qu�n mục đ�ch.

So s�nh Ibn S�oud với Mustapha K�mal th� cả hai đều gan dạ, c� nghị lực gang th�p, c� t�i cầm qu�n, tổ chức, biết nắm lấy cơ hội, lợi dụng những m�u thuẫn giữa c�c đế quốc �u, Mỹ để khuếch trương, củng cố thế lực của m�nh, nhưng Ibn S�oud mềm dẻo hơn nhiều, kh�n kh�o hơn nhiều, kh�ng mắc những lỗi lớn, kh�ng mang tiếng l� �qu�n độc t�i s�t nh�n� như Mustapha K�mal hồi về gi�, mặc dầu nhiều khi cũng phải d�ng những phương ph�p cương quyết gần như khốc liệt. Coi n�t mặt hai �ng, ta cũng thấy kh�c xa: Ibn S�oud tuy to lớn, lực lưỡng, cao tới hai thước năm ph�n, m� vẻ mặt lại đ�n hậu, mắt s�u m� s�ng, m�i d�y, miệng mỉm cười hiền từ, kh�ng m�m chặt lại như Mustapha K�mal.

Sự nghiệp của hai �ng cũng kh�ng giống nhau. K�mal sinh v�o thời đế quốc Thổ qu� rộng m� suy t�n, phải cắt bớt đất đai đi để giữ lực lượng, rồi t�m c�ch thống nhất những d�n tộc kh�c nhau về ng�n ngữ, t�n gi�o, phong tục th�nh một khối chặt chẽ, sau c�ng �u h�a ho�n to�n khối đ� để theo kịp c�c nước văn minh. Ibn S�oud tr�i lại, sinh ở giữa một sa mạc m�nh m�ng, gồm nhiều bộ lạc c�ng một ng�n ngữ, lịch sử, t�n gi�o, nhưng ở rải r�c khắp nơi, chia rẽ nhau, cướp b�c lẫn nhau n�n c�ng việc đầu ti�n của �ng l� phải d�ng sức mạnh bắt những bộ lạc đ� phải phục t�ng m�nh rồi x�m chiếm những tiểu quốc ở chung quanh, lập th�nh một quốc gia cường thịnh, c� thể l�m c�c quốc gia �u, Mỹ phải k�nh nể, v� muốn cho những tiểu quốc đ� đo�n kết với nhau, �ng chủ trương giữ tinh thần cổ truyền, kh�ng cho phong tục, t�n gi�o chịu ảnh hưởng của phương T�y. �ng l� một t�n đồ th�nh k�nh của đạo Hồi; c�n Mustapha K�mal l� một nh� c�ch mạng c� t�n học, m� những học thuyết của Rousseau, Montesquieu. Nhưng cả hai đều th�nh c�ng rực rỡ, v� nhờ hai �ng m� d�n tộc Thổ v� d�n tộc Ả Rập mở mặt được với thế giới.

*
* *

B�N ĐẢO Ả RẬP QUA C�C THỜI ĐẠI

Muốn hiểu sự nghiệp của Ibn S�oud, ch�ng ta cần biết qua về địa thế, d�n tộc v� lịch sử Ả Rập.

Xứ Ả Rập l� một b�n đảo rộng 2,2 triệu c�y số vu�ng, ba ph�a l� biển, ở giữa l� một cao nguy�n m�nh m�ng tr�n c�t dưới đ�, ch�y kh� dưới �nh nắng chang chang, đi h�ng chục h�ng trăm c�y số mới gặp một giếng nước, chung quanh c� �t c�y ch� l� v� v�i c�i lều của bọn người du mục. Chỉ ở bờ biển mới thấy ruộng rẫy. Hai miền ph� nhi�u nhất l� miền Yemen ở ph�a Nam tr�n c�i mỏm, một b�n l� Hồng Hải (Mer Rouge), một b�n l� vịnh Aden, v� miền Syrie ở ph�a Bắc, tr�n bờ Địa Trung Hải. D�n cư miền Yemen rất đ�ng đ�c v� tăng l�n rất mau, m� diện t�ch trồng trọt được th� c� hạn, kỹ nghệ c�ng thương m�i tới dầu thế kỷ XX vẫn c�n thấp k�m n�n miền đ� lu�n lu�n bị nạn nh�n m�n. D�n ch�ng nếu vượt biển để qua miền Soudan th� gặp một xứ c�n kh� khan, hoang d� hơn xứ Ả Rập nữa, sống kh�ng nổi; m� cũng kh�ng thể ngược theo bờ biển Hồng Hải v� bị c�c d�n tộc kh�c chận đường, nhất định kh�ng cho nhập cảnh, n�n họ phải dắt d�u nhau di cư v�o giữa b�n đảo, tới miền Nedjd, miền Quasim, miền Hamad để t�m c�ch sinh nhai. Th�nh thử trong h�ng chục thế kỷ, c� những luồng s�ng người cuồn cuộn từ phương Nam tiến l�n phương Bắc, rồi ph�n t�n trong sa mạc. Nhưng sa mạc ch�y kh� l�m sao nu�i nổi những bọn người di cư mỗi ng�y một đ�ng đ�? Họ phải ch�m giết lẫn nhau để sống, để chiếm một giếng nước, mươi gốc ch� l� v� v�i mẫu đồng cỏ. Khắp thế giới kh�ng đ�u đời sống cực khổ, gay go như ở đ�y. Phải chiến đấu suốt đời, n�n kẻ n�o sống s�t được cũng l� những chiến sĩ gan dạ, rất giỏi chịu cực, chỉ c� một bầu nước v� một g�i ch� l�, cũng đủ sống ba bốn ng�y.



Bản đồ Ả Rập Saudi

Nhưng khi người ta đ� quen với đời sống rồi th� người ta thấy y�u c�i cảnh sa mạc hơn l� người n�ng d�n y�u đồng ruộng. Một nh� t�m l� n�o đ� đ� nhận x�t đ�ng: cảnh vật c�ng kh� khan, đời sống c�ng cực khổ bao nhi�u, người ta c�ng quyến luyến với qu� hương bấy nhi�u. Sống giữa sa mạc, người Ả Rập m� những cảnh ho�ng h�n rực rỡ, những cảnh c�t bụi mịt trời, những c�y ch� l� xanh mướt b�n bờ nước, nhất l� sau những cơn nắng ch�y da, mặt trời đ� lặn, gi� m�t hiu hiu, nằm tr�n c�t, b�n cạnh con lạc đ�, gối đầu l�n c�nh tay m� ngắm những ng�i sao lấp l�nh tr�n n�n trời thăm thẳm, hoặc nh�n b�ng trăng xanh dịu trải l�n những động c�t thoai thoải, trong một cảnh v� bi�n, tịch mịch, th� l�ng họ rung l�n một điệu trầm trầm, họ nhớ lại những thời oanh liệt, m� muốn ca ngợi c�ng lao tổ ti�n; hoặc suy nghĩ về c�i m�nh m�ng huyền b� của vũ trụ, do đ� họ th�nh một thi sĩ hoặc một nh� tu h�nh.

T�m lại, sa mạc đ� tạo ra ba hạng người: hạng chiến sĩ coi c�i chết nhẹ như kh�ng; hạng thi sĩ th�ch một cuộc đời ph�ng đ�ng; v� hạng tu sĩ k�nh ngưỡng Thượng đế, muốn hiểu c�i b� mật của tương lai. Người Ả Rập tự h�o rằng đ� tặng cho nh�n loại bốn vạn người ti�n tri, đ� để lại cho ch�ng ta v� số những lời sấm truyền, m� lịch sử cũng chứng thực rằng �t g� cũng c� tr�n trăm nh� ti�n tri sinh tr�n b�i sa mạc Ả Rập.

*
* *

Nh� ti�n tri nổi danh nhất, ảnh hưởng lớn nhất đến d�n tộc Ả Rập l� Mahomet (570-632).
Chẳng những �ng l� một nh� ti�n tri m� c�n l� một thi sĩ, một chiến sĩ nữa; �ng ấp ủ tất cả những ho�i b�o của d�n tộc Ả Rập v� c� đủ t�i, ch� để thực hiện những ho�i b�o đ�, n�n lập n�n c�ng nghiệp rất lớn cho n�i giống.

Hồi trẻ ngh�o, �ng phải l�m hướng đạo cho c�c thương đội qua sa mạc, đi khắp nơi n�y nơi kh�c, tiếp x�c với mọi giống người. �ng thấy người Ả Rập chia rẽ, tranh gi�nh nhau, cướp b�c nhau m� đau l�ng; nu�i c�i mộng một ng�y kia quy tụ họ được, thống nhất họ được để tạo n�n một quốc gia mạnh mẽ.

Năm 25 tuổi, �ng v� n�i Hira, gần th�nh Mecque[4] trầm tư trong một thời gian, như Đức Phật dưới gốc Bồ đề, v� lần lần �nh s�ng hiện ra trong �c �ng. �ng nghĩ ra rằng được nếu muốn thống nhất d�n tộc th� phải tạo cho họ một t�n gi�o chung - hồi đ� người Ả Rập c�n theo đạo đa thần, mỗi bộ lạc thờ một vị thần ri�ng - m� muốn cho t�n gi�o được mọi người theo th� phải d�ng v� lực, chiến thắng tất cả những bộ lạc kh�c.

T�m được �ch�nh đạo� rồi, �ng �hạ san�, tự xưng l� nh� ti�n tri, đem truyền b� tư tưởng của m�nh trong số người th�n, rồi trong một nh�m m�n đệ gồm ba, bốn chục người. Nhờ hồi trước tiếp x�c với những người theo đạo Ki T� v� Do Th�i, �ng hiểu được �t nhiều về hai đạo đ�, phỏng theo m� lập n�n đạo Hồi hồi. Gi�o điều căn bản t�m tắt trong c�u: �Chỉ c� một đức ch�a duy nhất l� Allah v� một ti�n tri của ng�i l� Mahomet�. Sống th� phải phục t�ng � muốn của Ch�a. Sự phục t�ng ấy gọi l� Islam, chết th� phải theo sự ph�n quyết của Ch�a. Đại loại những lời khuy�n răn c�c t�n đồ tức l� Mulsuman, cũng như c�c cấm điều trong c�c t�n gi�o kh�c. Kh�c hẳn Đạo Phật l� điều n�y: Chiến tranh n�o c� mục đ�ch truyền b� �ch�nh đạo� sẽ l� th�nh chiến. Bất kỳ ai, cả những kẻ đui v� cụt tay đều phải nhập ngũ để chiến đấu v� Ch�a. Chỉ những kẻ đi�n, con n�t v� đ�n b� l� được ở nh�, nhưng c� bổn phận phải tố c�o, phải giết những kẻ đ�o ngũ. Khẩu hiệu của t�n đố l�: �Thi�n đ�ng ở trước mặt, m� địa ngục ở sau lưng�.

Một lần đứng trước một nh�m đồ đệ khoảng bốn chục người, Mahomet tuy�n bố:

- Từ nay ta sẽ sống v� chết với c�c ngươi, m�u của c�c ngươi l� m�u của ta, c�c người thua l� ta thua, m� c�c ngươi thắng l� ta thắng.

Một người trong đ�m hỏi:

- Nhưng nếu ch�ng t�i bị giết v� ng�i th� được phần thưởng n�o?

Mahomet đ�p liền:

- Được l�n Thi�n đ�ng.

Những cuộc đ�m thoại như vậy được t�n đồ ghi ch�p lại Th�nh kinh Coran, lời rất trau chuốt, hoa mỹ v� Mahomet c� t�m hồn thi sĩ. Ngo�i những đoạn giảng về đức tin, kinh c�n dạy về khoa học, vệ sinh, luật ph�p. C�c sử gia hiện nay phải nhận rằng thời Trung cổ, khắp thế giới kh�ng c� bộ luật n�o đầy đủ chi tiết v� thực tế như kinh Coran.

Khi đ� c� một số t�n đồ cảm tử theo, �ng bắt đầu d�ng t�i cầm qu�n của m�nh để đ�nh cướp c�c thương đội, g�y lực lượng để x�m chiếm c�c bộ lạc, bắt họ qui phục, theo đạo Hồi hồi. Lần n�y �ng chiếm được M�dine, Mecque, v� khi l�m chung, hồi 62 tuổi, �ng l�m chủ to�n xứ Ả Rập. Quốc gia Ả Rập th�nh lập, v� từ đ� mỗi ng�y một mạnh.

Sau Mahomet, Omar tiếp tục c�ng việc x�m lăng để truyền đạo, v� tới thế kỷ thứ VIII th� đế quốc Ả Rập to�n thịnh, rộng hơn cả đế quốc Hi Lạp hồi xưa: ph�a Đ�ng lan qua Ba Tư v� một phần Ấn Độ, ph�a T�y gồm một v�ng m�nh m�ng từ Ai Cập tới b�n đảo Y Pha Nho, ph�a Bắc gi�p Caucase v� T�y B� Lợi �, bao nhi�u đảo lớn nhỏ trong Địa Trung Hải đều thuộc Ả Rập cả. Họ tới đ�u thắng đấy, bắt kẻ địch phải lựa một trong hai con đường: hoặc thừa nhận Ch�a Allah của họ v� phục t�ng họ, hoặc chết. Họ d�m sai sứ qua Trung Hoa buộc ho�ng đế Trung Hoa theo đạo họ (khoảng 705-707) nhưng v� xa x�i qu�, họ kh�ng d�m tiến qu�n. M�i tới năm 732, họ sắp tới s�ng Loire tr�n đất Gaule th� d�n tộc Franc dưới sự chỉ huy của Charles Martel đ�nh cho đại bại ở gần Poitiers. Trận đ� đ� cứu ch�u �u khỏi bị Ả Rập đ� hộ, v� cứu đạo Ki T� khỏi bị đạo Hồi lấn �p.

C�ng thắng, họ c�ng phục lời ti�n tri của Mahomet: �Thi�n đ�ng ở trước mặt, Địa ngục ở sau lưng� l� đ�ng. Họ tiến tới đ�u cũng thấy những cảnh rực rỡ, những đời sống vui tươi y như cảnh thi�n đ�ng tả trong Th�nh kinh của họ. Trong Th�nh kinh cũng c� đoạn n�y đấy ư?

�Sau khi giải kh�t ở hồ nước của đấng Ti�n tri, t�n đồ sẽ v� Thi�n đ�ng v� được hưởng những của cải m�nh m�ng. M�a xu�n ở đ� bất tận, vườn tược xanh tốt quanh năm, đủ c�c thứ suối r�c r�ch dưới t�n c�y: suối nước thơm tho, suối rượu, suối sữa, suối mật. C�y th� cao, b�ng th� m�t m� c� đủ c�c thứ tr�i. Rồi nem c�ng chả phượng - ba trăm m�n ăn mỗi bữa- ăn kh�ng ch�n... Thượng đế ban lệnh: �C�c con ăn uống cho thỏa thu� đi để b� c�ng kh� nhọc ở dưới trần. Bảy mươi hai n�ng ti�n mắt đen l�nh, xi�m y rực rỡ, y như những ngọc trai trong vỏ xa cừ, sẽ m�a h�t tưng bừng để tăng c�i vui cho bữa tiệc�.

Những lời hứa hẹn đ� l�m cho d�n Ả Rập đ�i kh�t trong sa mạc mơ ước bao l�u nay th� b�y giờ, nhờ chiến thắng, nhờ hi sinh cho Ch�a, họ được Ch�a cho hưởng đủ: n�y l� những suối mật ở Ai Cập, những suối sữa ở Y Pha Nho, những l�, cam ở Ba Tư, nho, t�o ở Y Pha Nho v� h�ng vạn, h�ng ức n�ng ti�n ở Bagdad, ở Caire, ở Byzance, ở Cr�te, ở Cordoue. Nh�n lại sau lưng họ th� b�n đảo Ả Rập to�n đ� với c�t, quả thực l� một cảnh địa ngục! Vạn vạn tuế Mahomet!

Một khi đ� được l�n Thi�n đ�ng th� kh�ng c�n ai muốn trở lại cảnh Địa ngục nữa, cho n�n d�n Ả Rập định cư ngay ở những thuộc địa của họ, kh�ng nhắc tới những t�n Yemen, Nedjid, nơi ch�n nhau cắt rốn của họ nữa. V� b�i sa mạc m�nh m�ng y�n tĩnh trở lại, gần như bất động, gần như chết hẳn. Chỉ c�n �t đo�n du mục đ�i r�ch lang thang dưới �nh nắng thi�u người với mấy con lạc đ� ốm yếu, đi t�m �t ngụm nước, �t tr�i ch� l� chung quanh những giếng nước.

Sống xa hoa th� phải suy. Bắt đầu từ thế kỷ thứ XI, những thuộc địa của họ mạnh l�n, chống cự lại họ. Trước hết l� người Franc chiếm miền Bắc b�n đảo: Syrie, Palestine, Transjordanie. Rồi tới những đo�n Thập tự qu�n tiến tới M�dine (cuối thế kỷ XII). Qua thế kỷ sau, những đo�n kỵ sĩ M�ng cổ, dưới sự chỉ huy của Gengis Khan[5], Tamerlan, x�m nhập Anatolie, t�n ph� Smyrne, Alep, Damas. Sau c�ng người Thổ chiếm hết những tỉnh ở bờ biển, dồn họ v�o sa mạc, bắt họ phải phục t�ng, v� d�n tộc Ả Rập trở lại t�nh trạng cũ, trước khi Mahomet ra đời.

Cuối thế kỷ XII, một vị anh h�ng Ả Rập, Abdul Wahab theo đường lối của Mohamet, d�ng đ�ng ch�nh s�ch của Mahomet - nghĩa l� mượn sức của t�n gi�o v� của binh sĩ - muốn g�y lại thời oanh liệt cũ, thống nhất được xứ Nedjd v� Hasa. Qua thế kỷ sau, S�oud[6] chiếm th�m được Hedjaz, v� Th�nh địa Mecque, nhưng khi S�oud tử trận, c�c con bất t�i, bị Thổ diệt hết.

D�n Ả Rập vẫy v�ng được một thời rồi lại n�p m�nh dưới ch�n Thổ, lại thi�m thiếp ngủ dưới �nh nắng gay gắt, trong một cảnh y�n tĩnh, chỉ thỉnh thoảng giật m�nh v� một tiếng s�ng nổ hoặc tiếng v� ngựa của một t�n cướp đường ban ng�y.

[anbinh]

Ibn S�oud (1881-1953)


MẤT NƯỚC V� LANG THANG

Ibn S�oud sinh ra trong ho�n cảnh đ�, ở Ryhad, năm 1881, cha mẹ đặt t�n l� Abdul Aziz.

Thời đ�, b�n đảo Ả Rập chia ra l�m mười lăm, mười s�u tiểu bang, Ryhad l� kinh đ� của tiểu bang Nedjd, ở trung t�m b�n đảo.

Th�n mẫu �ng l� con g�i một h�o mục ở phương Nam; th�n phụ �ng, Abdul Rahman l� b�o đệ của quốc vương Nejd. Vốn mộ đạo, Abdul Rahman sống cuộc đời khắc khổ như c�c nh� tu h�nh: nh� cửa kh�ng trang hoang g� cả, kh�ng uống rượu, h�t thuốc, kh�ng ăn đồ ngon, kh�ng bận đồ lụa, cấm người trong nh� ca h�t, suốt ng�y đăm đăm tụng niệm, kh�ng bao giờ nụ cười hiện tr�n m�i. Tuy l� ho�ng th�n, nhưng ngh�o: xứ Nedjd vốn chỉ c� c�t v� đ�, m� kinh đ� Ryhad mấy chục năm trước bị người Thổ t�n ph�, vẫn chưa x�y cất lại được, v� lu�n lu�n bị quốc vương tiểu bang Hail d�m ng�.

Tới tuổi đi học, Abdul Aziz, theo lệnh cha v�o nh� tu học thuộc l�ng kinh Coran, tới bảy tuổi đ� phải theo người lớn dự lễ v� tụng kinh mỗi ng�y năm lần ở gi�o đường. T�m tuổi đ� biết cầm gươm, bắn s�ng, cưỡi ngựa, phi nước đại m� kh�ng cần y�n cương. Phải đi theo c�c thương đội khắp xứ để tạp chịu cực khổ, ch�n đi kh�ng tr�n những phiến đ� n�ng như nung. Ăn uống th� chỉ c� một nắm ch� l� v� một bầu nước giếng. Ngủ th� c� khi chỉ ba giờ một đ�m, v� s�ng n�o cũng phải dậy hai giờ trước khi mặt trời mọc, d� l� m�a đ�ng, gi� bấc thổi buốt tới xương cũng vậy.

Nhờ ti�n thi�n rất mạnh, Abdul Aziz chịu được những cực khổ đ� - sau n�y �ng cao tới hai thước năm ph�n, to lớn như một người khổng lồ - hoạt động suốt ng�y kh�ng nghỉ, thắng tất cả bạn b� trong những cuộc vật lộn v� chạy đua. T�nh t�nh n�ng nảy: mỗi lần n�ng giận th� mắt đ� ngầu, nhưng cơn giận ngu�i đi th� lại vui vẻ, h�a nh�.

Sở dĩ th�n phụ �ng tập cho �ng sống khắc khổ l� muốn cho �ng lập được sự nghiệp lớn. Hồi bảy tuổi c� lần �ng nghe cha dạy:

“Con phải hiểu bổn phận của con. Sau n�y con phải thống nhất tổ quốc v� con sẽ gặp nhiều trở ngại. Con phải tập sống một đời thiếu thốn, chiến đấu, v� tập trung � nghĩ v�o mục đ�ch duy nhất đ�. Đừng bao giờ thất vọng v� nghịch cảnh. V� khi n�o thấy m� mịt tr�n đường đời th� con phải chịu ki�n nhẫn, đợi l�c Ch�a chỉ dẫn cho”.

Suốt đời �ng nhớ lời gia huấn đ�, v� cũng nhớ b�i học kinh khủng sau n�y nữa.

Như tr�n t�i đ� n�i, hai tiểu bang Hail v� Nedjd vốn c� hiềm kh�ch với nhau. Đầu năm 1890, quốc vương Hail l� Rashid đem qu�n diệt hai người anh của Abdul Rahman, chiếm kinh đ� Ryhad, đặt một vi�n tướng l� Salin l�m thống đốc Ryhad. Theo tục th� Rahman được l�n ng�i kế vị hai anh. Salim muốn từ cho tuyệt hậu họa, ngo�i mặt l�m bộ th�n mật, xin được v� yết kiến Rahman, nhưng dặn c�c l�nh thị vệ theo hầu l� hễ khi n�o c� gia đ�nh Rahman hội họp đủ mặt ở đại diện th� sẽ bủa v�y v� giết cho kh�ng c�n một đứa con đỏ.

Rahman biết được �m mưu đ�, ra tay trước. Khi Salim l�m lễ rồi, ung dung ngồi uống c� ph�, bỗng ng� chung quanh hỏi:

- Thưa Ng�i, t�i muốn được tỏ l�ng t�n k�nh tất cả gia đ�nh của Ng�i, vậy Ng�i c� thể cho vời chư vị đ� lại cả đ�y được kh�ng?

Th� Rahman r�t ngay con găm ra v� tất cả bộ hạ tuốt gươm �a v�o trong điện, tr�i Salim lại, giết t�n l�nh thị vệ của y, rồi quẳng Salim xuống một giếng nước. Abdul Aziz l�c đ� mới mười tuổi, đứng sau lưng một t�n n� lệ lực lưỡng, c� bổn phận che chở cho �ng, kinh khủng nh�n cảnh ch�m giết gh� gớm đ�. M�nh �ng vấy m�u v� h�nh ảnh khắc ghi trong đầu �ng. Sau n�y nhắc lại chuyện ấy, �ng bảo:

- Lần ấy t�i đ� học được điều n�y l� gặp nguy cơ th� phải ra tay trước.

Nhưng Rahman chống cự kh�ng nổi với Rashid, n�n phải bỏ kinh đ�, trốn xuống phương Nam, ở nhờ d�n tộc Mourra, lang thang hết nơi n�y, nơi kh�c trong một miền hoang vu kh� ch�y với một bọn t�y t�ng mỗi ng�y một thưa thớt. Họ chịu đ�i, chịu kh�t, lại l�m cữ nữa, phải đ�o rễ c�y m� ăn. Một h�m, tuyệt vọng, Rahman k�u Aziz v� ba người thị vệ trung ki�n lại, bảo:

- Ch�a bắt ch�ng ta chết ở nơi n�y rồi. Ch�ng ta phải tu�n lệnh Ch�a. Th�i, quỳ cả xuống m� tụng kinh v� cảm ơn Ch�a.

Aziz phản kh�ng:

- Kh�ng! kh�ng chịu chết ở đ�y! Phản r�n sống. Lớn l�n con sẽ l�m vua xứ Ả Rập.

S�ng h�m sau c� cứu tinh tới. Một đo�n kỵ sĩ của vua Koweit lại đ�n gia đ�nh Rahman về Koweit l�nh nạn. Koweit l� một xứ nhỏ nhưng gi�u ở ph�a T�y Bắc vịnh Ba Tư. Rahman tin l� được Allah cứu. Đều chắc chắn l� vua Koweit l� tay sai của vua Thổ, m� vua Thổ thấy Rashid chiếm trọn tiểu bang Nedjd, ngại rằng uy thế của Nedjd qu� lớn, sau n�y kh� trị, n�n muốn cứu Rahman để khi n�o cần, sẽ gi�p đỡ cho m� chống lại với Rashid. Vẫn l� ch�nh s�ch vạn cổ: “Chia để trị”.

Ở Koweit, gia đ�nh Rahman được tiếp đ�i long trọng. Ch�u th�nh l� một tỉnh lớn nằm tr�n bờ biển - người ta gọi l� Marseille của phương Đ�ng - ghe t�u tấp nập, ngo�i phố chen vai đủ c�c giống người từ phương Đ�ng qua (Ấn Độ, Ba Tư, cả Nhật Bổn nữa), từ phương T�y tới (Anh, Ph�p, Đức, �...) v� từ phương Bắc xuống (Nga, Thổ). Nơi đ� l� ngưỡng cửa th�ng ch�u �u với ch�u �. Người Đức muốn mở một đường xe lửa từ B� Linh tới vịnh Ba Tư, m� ga cuối c�ng l� Koweit. Nga cũng muốn c� một trục giao th�ng từ Moscou tới Bagdad, Bassorah tr�n con s�ng Tigre ở ph�a Bắc Koweit. C�n Anh th� định lập một đường khởi từ Ấn Độ, xuy�n Ba Tư, v� trạm cuối l� Bassorah hay Koweit. Nhất l� từ khi Anh, Ph�p khai th�c những mỏ dầu lửa ở Ba Tư v� Ả Rập th� hải cảng Koweit v� Bassorah th�nh những căn cứ điểm qu�n sự quan trọng nhất thế giới, hơn cả Gibraltar, cả Aden, cả Singapour, cả Hương Cảng... cho n�n thương m�i ở đ� ph�t triển lạ l�ng, m� gi�n điệp th� cũng vậy. Tất cả c�c cường quốc đều gởi đại diện tới, ch�nh thức v� kh�ng ch�nh thức: những vị sứ thần v� những nh�n vi�n mật vụ tr� h�nh th�nh con bu�n, nh� truyền gi�o, nh� khảo cổ... Họ d�m ng� nhau, ngầm tranh gi�nh nhau từng ch�t, v�i tiền ra để mua chuộc c�c nh� quyền thế bản xứ, t�m đủ c�c mưu m�, m�nh kho� để hất cẳng nhau, lật tẩy nhau m� ngo�i mặt th� vẫn niềm nở, rất lịch sự với nhau.

Một trong những nh� quyền thế bị người Anh mua chuộc l� Mubarak, b�o đệ của quốc vương Koweit. Mubarak l� một t�n cờ bạc, điếm đ�ng, ti�u hết gia sản của �ng cha để lại rồi qua Ấn Độ “l�m ăn”. Kh�ng biết hắn l�m ăn c�i g� m� tiền bạc v� như nước. Ai hỏi hắn th� hắn c�i mặt, nhũn nhặn đ�p: “Nhờ Allah ph� hộ độ tr�”.

Năm 1897, hắn về Koweit, bị vua anh mắng chửi t�n tệ, hắn nhẫn nhục chịu. Nhưng Aziz th�ch hắn lắm m� hắn cũng thương Aziz v� thấy ch�ng th�ng minh, dĩnh ngộ. Hồi đ� Aziz đ� c� vợ - ch�ng kết h�n với c�ng ch�a Janhara - vẫn nu�i c�i mộng tiễu phạt Rashid, để kh�i phục lại sơn h�, c� lần nhảy l�n lưng một con lạc đ� băng v�o sa mạc để h� h�o c�c bộ lạc nổi l�n chống Rashid, nhưng bộ lạc n�o m� nghe lời một em b� miệng c�n hơi sữa đ�, cho n�n ba ng�y sau ch�ng lủi thủi trở về Koweit, l�m tr� cười cho thi�n hạ.

Shaikh Mubarak đ� kh�ng mỉa mai Aziz m� tr�i lại, �n cần đ�n về nh�, dạy cho một ch�t sử k�, địa l�, to�n học v� Anh văn, rồi lại cho l�m thư k� ri�ng. Kh�ch khứa tới lui nh� Mubarak sao m� nhiều thế! Đủ c�c hạng người, từ con bu�n đến c�c nh� th�m hiểm, chủ ng�n h�ng, ch�nh kh�ch... đủ c�c giống người, từ Anh, Ph�p đến Đức, Nga...

Rồi một đ�m, Mubarak lẻn v�o cung, giết anh, l�n ng�i vua. Vua Thổ cho như vậy l� phản nghịch, ra lệnh cho Rashid đem qu�n lại dẹp. Xứ Koweit đ� nhỏ m� qu�n đội lại kh�ng luyện tập. Mubarak thua, chạy về th�nh trốn. Nguy cơ đ� tới. Nhưng lạ chưa, đ�ng l�c đ� một thiết gi�p hạm của Anh hiện ở bờ biển Koweit n� s�ng về ph�a qu�n của Rashid v� Rashid phải nuốt hận m� r�t qu�n về. B�y giờ người ta mới hay l� Mubarak l�m tay sai cho người Anh. Thổ đ� thua Anh một nước cờ, địa điểm Koweit quan trọng qu�, Anh kh�ng cướp của Thổ th� Đức hay Nga cũng chiếm mất.

Biến chuyển lạ l�ng đ� l�m cho Aziz suy nghĩ v� mở mắt ra. Tr�ng cậy ở đường gươm lưỡi kiếm, ở l�ng dũng cảm, trung th�nh của qu�n đội th� hỏng b�t. Phải c� ngoại giao, c� m�nh kho� ch�nh trị nữa. V� c�i xứ Ả Rập ng�y nay vậy m� quan trọng chứ. Từ trước cứ tưởng đuổi được tụi Thổ th� sẽ được độc lập, b�y giờ mới thấy rằng c�ng việc kh� khăn v� c�ng: b�n cạnh Thổ c�n c� Anh, Đức, Nga nữa m� đ�n k�n k�n n�y mới nguy hiểm hơn nhiều. Vậy ch�nh s�ch l� phải chiến đấu đ� đ�nh rồi, m� đồng thời cũng phải t�nh to�n mưu m�, t�y gi� xoay chiều, đợi ho�n cảnh thuận tiện để len l�i, tiến lui, chớ kh�ng thể sơ suất được. Lần n�y l� lần thứ ba, ch�ng học được một b�i học quan trọng.

L�c đ� Anh đương mạnh, Aziz hướng về Anh, muốn nhờ Anh gi�p để trả th� Rashid, nhưng người Anh ch� ch�ng l� con n�t, kh�ng th�m trả lời. Ch�ng quay lại năn nỉ Mubarak năm lần bảy lượt. Bực m�nh qu� muốn tống ch�ng đi cho rảnh, Mubarak th� cho ch�ng ba chục con lạc đ� ốm yếu, ba chục c�y s�ng cũ kỹ, hai trăm đồng tiền v�ng v� dặn kỹ n�n việc hay kh�ng cũng mặc, kh�ng được lại quấy rầy nữa.

Ch�ng kh�ng đ�i g� hơn. Được điều khiển một binh lực d� nhỏ mọn cũng th� rồi. Ch�ng định kế hoạch: phải đ�ch th�n v�o hang cọp, chiếm lấy cung điện Ryhad - n�i l� cung điện chứ thực sự kh�ng bằng một biệt thự trung b�nh ở Saigon - rồi kiểm so�t cả kinh đ�, kiểm so�t bộ lạc Nedjd. L�c đ� c� đất dụng v� rồi, mới sai “sứ thần” tiếp x�c với người Anh, xem người Anh c�n ch� c�i mặt n�y nữa kh�ng n�o.

Ch�ng đem đại sự b�n với cha, cha mắng l� vọng động, ch�ng kh�ng nghe, để vợ v� con thơ lại cho cha tr�ng nom rồi tiến s�u v�o sa mạc với ba chục con lạc đ� ghẻ v� 30 c�y s�ng tồi. L�c đ� nhằm m�a thu năm 1901, ch�ng mới được hai mươi tuổi.

KH�I PHỤC LẠI GIANG SAN

V� chuyến đi đ� đ� th�nh c�ng mới lạ chứ. Thực gan dạ phi thường.

Nhưng kh�ng phải l� th�nh c�ng một c�ch dễ d�ng. Mới đầu Aziz đ�nh du k�ch những đồn nhỏ v� thương đội, cướp được kh� giới v� tiền bạc rồi lưu động đi nơi kh�c liền. Chiến lợi phẩm ph�n ph�t hết cho thủ hạ. Người ta đồn nhau rằng Aziz gi�u c� vẻ h�o ph�ng, trả lương qu�n l�nh rất hậu, n�n một số đ�ng qu�n lưu manh �a theo ch�ng. Nhưng c�c h�o mục kh�ng d�m theo v� thấy lực lượng của ch�ng chưa c� g� m� sự trừng phạt của Rashid th� đ�ng kinh. Ch�ng tới đ�u, người ta cũng đề ph�ng trước, kh�ng cướp ph� th�m được g� nữa. Tiền cạn, lạc đ� chết m�n, thủ hạ trốn đi lần lần. Ch�ng đ�nh phải ẩn n�u ở phương Nam, nơi m� gia đ�nh ch�ng lang thang trước khi được đ�n tại Koweit.

Abdul Rahman sai người tới đ� khuy�n ch�ng về đợi một cơ hội kh�c. Ch�ng triệu tập thủ hạ lại, bảo họ:

- Tương lai kh�ng c� g� l� s�ng sủa. Ch�ng ta c�n phải chịu đ�i kh�t, cực khổ nhiều hơn nữa. Ri�ng phần t�i, t�i nhất định chiến đấu cho đến c�ng, d� l� chiến đấu một m�nh, d� chết cũng kh�ng sợ. Nhưng t�i kh�ng nỡ bắt buộc c�c anh em phải theo t�i. Vậy ai muốn quay về với cha mẹ, vợ con th� cứ về.

Họ bỏ đi gần hết, chỉ c�n lại một chiến sĩ can đảm t�n Jilouy, em trai ch�ng t�n l� Mohammed, ba chục người Ả Rập đi theo ch�ng từ Koweit, với mười người mới theo sau n�y, tổng cộng khoảng bốn chục người.

Họ thề đồng sinh đồng tử với nhau.

Aziz đổi chiến lược, phải chiếm kinh th�nh một c�ch chớp nho�ng. Muốn vậy phải ẩn n�u trong hai th�ng sao cho địch tưởng m�nh chết rồi. Thời kỳ n�y l� thời kỳ gian tru�n nhất đời ch�ng. Trốn v�o đ�u b�y giờ? Trong sa mạc kh�ng c� rừng, n�i, nh� cửa, m� hễ bắn một ph�t s�ng để giết con mồi th� tiếng s�ng vang dội l�n h�ng chục c�y số chung quanh, đốt một c�nh c�y để thui con d� th� kh�i bay l�n c�ch năm c�y số cũng tr�ng thấy. M� n�o c� phải trốn một m�nh. Tr�n bốn chục người! Họ phải n�p suốt ng�y sau những động c�t, xa đường đi, nhịn ăn, nhịn uống, đ�m xuống mới d�m b� đi kiếm nước hoặc ch� l�. Thủ hạ của ch�ng bất b�nh, th� chiến đấu rồi chết chứ kh�ng chịu nổi một cuộc đời như vậy. N�y n�o ch�ng cũng phải an ủi họ, nhắc lại lời thề đồng sinh đồng tử v� ban đ�m phải canh g�t cho họ ngủ. C�c nh� cầm quyền Ryhad tưởng ch�ng đ� chết v� đ�i kh�t n�n kh�ng đề ph�ng cẩn mật nữa.

L�c đ� ch�ng mới ra tay, lặng lẽ đ�m đi, ng�y nghỉ, tiến l�n phương Bắc. Khi c�ch Ryhad mười c�y số, để một số người ở lại b�n cạnh một giếng nước với bầy lạc đ�, bảo họ nếu hai mươi bốn gờ sau m� kh�ng được tin tức g� của ch�ng th� coi ch�ng như chết rồi, v� ai nấy t�m đường m� về Koweit.

Rồi ch�ng dẫn ba chục thủ hạ tiến tới s�t ch�n th�nh, đến một c�y ch� l�, để Mohammed ở lại với hơn hai chục người l�m hậu thuẫn, dặn nếu trưa h�m sau kh�ng c� tin tức g� th� đại sự đ� hỏng, mau mau r�t lui đi: chỉ c�n ch�ng, Jilouy v� s�u người nữa l� leo v� th�nh, g� cửa nh� một người quen hỏi thăm tin tức, biết rằng vi�n thống đốc ở trong đồn Mamak với 24 t�n l�nh, mỗi buổi s�ng ra cửa đồn kh�m ngựa một lần, c�n tư dinh của �ng ta th� kh�ng c� l�nh canh. Bọn Aziz leo tường v� được tư dinh, tr�i chặt vợ vi�n thống đốc lại m� gia nh�n kh�ng hay.

S�ng h�m sau, vi�n thống đốc vừa ra khỏi đồn để kh�m ngựa th� Aziz v� Alouy ph�ng lai đ�m, trong khi s�u thủ hạ của ch�ng cản đường l�nh trong đồn. Chỉ trong một giờ l� đồn bị chiếm, vi�n thống đốc bị giết, những l�nh sống s�t bị cầm t�. B�n Aziz c� hai thủ hạ thiệt mạng. D�n ch�ng Ryhad hay tin đ�, tự động đ�nh ph� những đồn kh�c trong tỉnh. Tới giữa trưa, Aziz đ� kh�i phục lại kinh đ� của tổ ti�n. Đ�ng giờ đ� ở Koweit, vợ ch�ng sanh th�m một đứa con trai, đặt t�n l� Saud, sau n�y nối nghiệp ch�ng. Danh của ch�ng bắt đầu vang l�n khắp sa mạc.

�t l�u sau, quốc vương Rahman về Ryhad b�o c�o với d�n ch�ng rằng, từ nay Abdul Aziz sẽ thay �ng nắm quyền ch�nh trị, c�n �ng chỉ giữ quyền t�n gi�o.

Hay tin đ�, Rashid vỗ đ�i cười ha hả:

- Mắc bẫy ta rồi

Rồi đem qu�n v�y đ�nh Aziz. Nhưng Aziz đ�u c� dại, ngồi đ� cho bị v�y; ch�ng r�t qu�n xuống phương Nam, v� d�ng thuật du k�ch để tỉa lần qu�n địch. Trong hai năm 1903, 1904, hai b�n chiến đấu rất hăng, nhưng bất ph�n thắng bại.

Một lần đạn nổ ở trước mặt, Aziz văng mất một ng�n tay v� bị thương nặng ở đầu gối, m�u ra rất nhiều, t� xỉu, nhưng khi thấy h�ng ngũ rối loạn, ch�ng nghiến răng leo l�n lưng ngựa, tiếp tục chiến đ�u để g�y lại l�ng tin cho sĩ tốt.

T�nh h�nh c� vẻ nguy ngập, ch�ng phải chống nạng đi khắp tỉnh nay đến tỉnh nọ, h� h�o d�n ch�ng, giảng cho họ hiểu rằng chiến tranh n�y kh�ng phải một sự tranh gi�nh ng�i b�u m� l� vấn đề sinh tử cho to�n d�n v� Rashid l� tay sai của Thổ. Thấy gương can đảm của ch�ng, mọi người vững bụng, hăng h�i chiến đấu, bao v�y v� diệt được một đại đội Thổ ở Shinanah.

Lợi dụng thắng thế đ�, Aziz nhờ Mubarrak l�m trung gian để điều đ�nh với Thổ v� ch�ng biết kh�ng đủ sức chống cự với cả Thổ lẫn Rashid. Vua Thổ thấy hao qu�n tổn tướng m� miền Nedjd kh�ng phong ph� g�, lại ngại nếu diệt Nedjd th� xứ Hail sẽ qu� mạnh, n�n bằng l�ng nhận Abdul Aziz l�m vua xứ Nedjd, nhưng Aziz phải để cho qu�n đội Thổ đ�ng ở hai nơi tại ph�a Bắc Nedjd, gần bi�n giới Hail.

D�n ch�ng Nedjd hay tin hiệp ước đ�, bất b�nh cho rằng m�nh bị b�n đứng. Aziz phải giảng cho họ:

- H�y khoan, đừng vội n�ng. C�n dở cuộc m�, đ� xong đ�u.

�ng đổi chiến lược: kh�ng vật lộn nữa, m� thoi ngầm. L�nh Thổ lại đ�ng ở Quasim. Aziz sai qu�n l�nh giả l�m qu�n bất lương đ�nh ph�, cướp b�c l�nh Thổ tr�n c�c đường giao th�ng. Đ�m n�o cũng c� những vụ nho nhỏ xảy ra, qu�n Thổ kh�ng sao tiểu trừ được, mất lương thực, mất kh� giới, tối ngủ kh�ng y�n. Chỉ trong một năm, họ mất tinh thần, chỉ mong được về xứ sở. Ch�nh phủ Thổ y�u cầu Aziz trị gi�m những khảo thấu đ�, Aziz mỉm cười nhận lời, nhưng t�nh h�nh đ� chẳng giảm m� c�n tăng. Thời đ� Thổ đ� l� một con bệnh hấp hối, bị Anh, Nga, Ph�p d�m ng�, c�c thuộc địa muốn nổi l�n m� trong nước c�c đảng c�ch mạng bắt đầu hoạt động dữ. Aziz biết vậy, chờ tr�i c�y ch�n m�i rồi lượm, khỏi phải ph� sức. Quả nhi�n, vua Thổ thấy t�nh h�nh ở Quasim kh�ng �m, muốn hối lộ Aziz để tiểu loạn gi�m cho, Aziz đ�p rằng kh�ng ai mua chuộc được m�nh. Cuối năm 1905, Thổ đ�nh r�t hết qu�n ở Quasim về.

L�c đ� Aziz mới đem to�n lực tấn c�ng Rashid. Một đ�m b�o c�t m� mịt, xuất kỳ bất �, �ng cầm đầu một đội qu�n tiến như bay về về ph�a trại Rashid. Qu�n của Rashid kh�ng kịp trở tay, hầu hết bị đ�m chết ở trong lều.

Khi khải ho�n về Ryhad, �ng được to�n d�n hoan h�. Rashman nhường nốt quyền t�n gi�o cho �ng, v� �ng ch�nh thức l�n ng�i vua, lấy hiệu l� Ibn S�oud[7]. �ng triệu tập qu�n sĩ, d�ng dạc tuy�n bố:

- Ch�ng ta đ� l�m được nhiều việc, nhưng so với những việc c�n phải l�m th� bấy nhi�u chưa thấm v�o đ�u cả. Ta kh�ng bắt buộc ai phải tu�n lệnh ta đ�u. Nếu c�c người theo ta th� ta hứa chắc với c�c người rằng, nhờ Allah ph� hộ, c�c người sẽ được vẻ vang. Ta sẽ l�m cho c�c người th�nh một d�n tộc lớn, thịnh vượng hơn tất cả những thời trước. T�n gi�o ch�ng ta sẽ được phục hưng, qu�n ngoại x�m sẽ bị đuổi ra khỏi c�i. Cho n�n ta dặn c�c người: đừng để binh kh� s�t đi! Phải sẵn s�ng để chiến đấu nữa! Tiến tới! Phục hưng t�n gi�o v� chiếm c�i Ả Rập.

Năm đ� �ng mới hai mươi lăm tuổi. Trong lịch sử nh�n loại, c� lẽ kh�ng c� một vị qu�n vương khai quốc n�o m� th�nh c�ng sớm như vậy.

[anbinh]

Ibn S�oud (1881-1953)

THỐNG NHẤT XỨ Ả RẬP

Tuy Rashid bị giết, nhưng xứ Hail chưa qui thuận. Một bộ lạc ở gi�p ranh Koweit, bộ lạc Mutair, kh�ng chịu phục t�ng. Ibn S�oud đem qu�n tới, đốt ch�y l�ng mạc, treo cổ h�o mục. Vừa xong th� �ng phải trở về phương Nam để diệt bộ lạc Ajman. Cũng san bằng hết c�c ch�u th�nh, bắt được mười ch�n t�n trong đảng �m s�t, đem ch�m đầu mười t�m t�n ở giữa chợ, c�n một t�n, tha chết để về kể lại chuyện đ� cho mọi người nghe. Trước khi giải t�n, �ng vỗ về quần ch�ng:

- C�c người l� thần d�n y�u mến của ta. Phải trừng trị c�c người, ta đau l�ng lắm. Vậy đừng bắt ta phải ra tay lần nữa. C�c người về lựa lấy một vi�n thống đốc n�o trung th�nh ta c� thể tin được, ta sẽ để cho c�c người tự cai trị lấy nhau, miễn l� đừng phản ta.

�ng dư biết t�nh t�nh của người Ả Rập, họ trọng nhất sức mạnh v� sự c�ng bằng. �ng đ� tỏ cho họ thấy rằng �ng c� đủ hai đức đ�. Từ nay họ sẽ theo �ng. Thế l� t�nh h�nh nội bộ được y�n.

Nhưng t�nh h�nh ở ngo�i c� vẻ đ�ng lo. Năm 1908, đảng Thanh ni�n Thổ l�m c�ch mạng, th�nh c�ng, vua M�h�met V l�n thay Abdul Hamid, v� nội c�c mới của Thổ muốn g�y lại lực lượng, củng cố c�c thuộc địa trong số đ� c� Ả Rập

Lại th�m những hoạt động của Anh mỗi ng�y một tăng. Anh trước kia gi�p Mubarrak chống lại với Rashid l� c� � d�m ng� Koweit. Quả nhi�n năm 1903, Koweit phải nhận sự bảo hộ của Anh. Rồi Anh với Nga thỏa thuận nhau để chia xẻ Ba Tư: ph�a Bắc Ba Tư về Nga, ph�a Nam về Anh. Anh lại chiếm kinh Suez v� “đấm m�m” cho Ph�p xứ Maroc.

Ibn S�oud đ�m lo: bầy ch� s�i đ� bao v�y khắp ph�a rồi, kh�ng c�n đường ra biển nữa, chịu chết ch�y tr�n b�i c�t v� đ� n�y ư? Chưa hết c�i nạn Thổ, đ� đến c�i nạn Anh, m� tụi Anh mạnh mẽ, xảo quyệt gấp mười tụi Thổ.

C�ng nguy th� c�ng phải t�nh gấp. Phải mở một đường ra biển. Con đường gần nhất l� chiếm cứ xứ Hasa ở ph�a Đ�ng Nedjd. Xứ đ� l� thuộc địa của Thổ, m� Koweit ở ph�a Bắc Hasa l� xứ bảo hộ của Anh. Chiếm Hasa th� sợ Anh can thiệp, như vậy phải đương đầu với cả Anh lẫn Thổ. Đ�nh phải nhờ Mubarrak d� � người Anh trước đ�. Mubarrak bảo ch�nh phủ Anh rằng cần phải đuổi người Thổ ra khỏi vịnh Ba Tư, m� ch�nh người Anh chiếm Hasa th� c�c nước kh�c sẽ la �, c�n để Ibn S�oud chiếm th� chỉ l� nội bộ giữa c�c d�n tộc Ả Rập với nhau, sẽ kh�ng lớn chuyện. Anh nghe b�i tai, bằng l�ng l�m ngơ.

Ibn S�oud b�n cho người v�o nội địa Hasa do th�m, rồi xuất kỳ bất �, đương đ�m cho qu�n l�nh leo th�nh, tới s�ng th� chiếm được kinh đ� Hasa m� d�n ch�ng ngủ say kh�ng hay g� cả.

C�c nh� c�ch mạng Syrie thấy chiến c�ng của �ng oanh liệt, muốn nhờ �ng tiếp tay để đuổi Thổ ra khỏi Syrie, �ng từ chối, tự x�t sức chưa đủ, cần phải tổ chức lại nội bộ cho mạnh đ�.

Thần d�n của �ng gồm c� hai hạng người: hạng l�m ruộng, bu�n b�n định cư ở l�ng mạc, ch�u th�nh - hạng n�y l� thiểu số - v� hạng du mục, lang thang khắp nơi, nay đ�y mai đ�. Hạng tr�n trung th�nh với �ng, c�n hạng dưới th� kh�ng thể tin được. Họ rời rạc như những hạt c�t, hễ nắm chắt lại th� c�n ở trong tay m� mở tay ra th� tr�i theo những kẽ tay mất. Tinh thần c� nh�n của họ rất mạnh, họ rất ph�ng t�ng, kh�ng chịu một sự b� buộc n�o, t�nh t�nh thay đổi, nay th�n người n�y, mai đ� phản lại, sản xuất th� �t m� ph� hoại, cướp b�c th� nhiều, kh�ng thể d�ng l�m l�nh được v� kh�ng chịu kỷ luật, chỉ h�a theo kẻ thắng để lột kẻ bại.

Muốn cho quốc gia Ả Rập mạnh l�n, phải nh�o họ th�nh một khối bằng tinh thần t�n gi�o như Mahomet hồi xưa đ� l�m, rồi phải định cư họ, biến họ th�nh n�ng d�n để kiểm so�t họ, bắt họ sản xuất, khỏi cướp b�c nữa. Chương tr�nh n�y thực sự mới mẻ v� t�o bạo, từ xưa c�c vua Ả Rập chưa ai nghĩ tới.

Ibn S�oud biết rằng sức phản động của c�c gi�o ph�i sẽ m�nh liệt v� chẳng những �ng đi ngược tục lệ cổ truyền m� c�n l�m tr�i cả lời trong th�nh kinh Coran. Trong kinh c� c�u: “C�i c�y v�o gia đ�nh n�o th� sự nhục nh� v�o theo gia đ�nh ấy. �ng phải triệu tập c�c nh� tu h�nh lại, giảng cho họ hiểu kế hoạch ph� quốc cường binh của �ng, trả lời tất cả những lời chất vấn, đả đảo tất cả những l� lẽ cổ hủ của họ, vừa mềm mỏng, vừa cương quyết, như vậy suốt một tuần lễ họ mới chịu nghe v� bằng l�ng tạo một đội qu�n phụng sự Ch�a, đội Ikwan. Họ đi khắp xứ tuy�n truyền cho ch�nh s�ch mới, ch�nh s�ch lập đồn điền, v� họ kh�o t�m đ�u cho được một c�u cũng như Mahomet đại � n�i rằng “t�n đồ n�o c�y ruộng l� l�m một việc thiện” để b�nh vực chủ trương của nh� vua.

Mặc dầu vậy, d�n ch�ng vẫn thờ ơ. Họ vẫn th�ch c�i đời phi�u bạt hơn, vẫn sống theo c�u tục ngữ: “Tất cả hạnh ph�c trong đời người l� ở tr�n lưng ngựa”, vẫn chỉ muốn nghe tiếng gọi của gi� tr�n sa mạc, tiếng h� của ngựa tr�n đồi vắng dưới nền trời l�ng l�nh những v� sao. Rốt cuộc khắp nước chỉ c� ba chục người chịu nghe �ng m� định cư. Ibn S�oud kh�ng cần g� hơn. Trước kia �ng chỉ c� bốn chục thủ hạ c�n chiếm lại nổi sơn h� trong tay địch, nay c� ba chục người sao kh�ng tạo nổi một đồn điền? �ng biết c�i luật bất di bất dịch n�y l� muốn tạo c�i g� vĩ đại th� bắt đầu phải tạo một c�i nho nhỏ đ�.

�ng dẫn ba chục người đ� lại ốc đảo Artawiya ở giữa đường từ Nedjd tới Hasa, một nơi hoang vu v�o bựcc nhất, chỉ c� bốn năm c�i giếng nước cạn, dăm chục c�y ch� l� v� v�i mẫu đất cằn. Tuyệt nhi�n kh�ng c� lấy một c�i ch�i. �ng cho họ rất �t tiền, sai người chỉ họ c�ch c�y bừa, t�t nước, x�y cất nh� ở v� một gi�o đường nho nhỏ. Rồi �ng bảo họ:

“C�c ngư�i c� nhiệm vụ thi�ng li�ng l� mở đường cho một cuộc cải c�ch lớn lao. Tương lai xứ sở ở trong tay c�c người... Phải tin tưởng. Kẻ n�o ng�y nay chế giễu c�c người sau n�y sẽ �n hận. Ta muốn cứu vớt họ ra khỏi cảnh đ�i khổ, ngu dốt m� họ kh�ng biết. Phải đo�n kết với nhau. Ch�a sẽ che chở c�c người v� ta cũng che chở c�c người.”

�ng thường lại thăm họ, c� khi tr� chuyện với họ suốt đ�m, ngủ chung với họ. Lần lần l�a mọc l�n tươi tốt. X�m nh� đ� th�nh một l�ng c� trường học, rồi th�nh một ch�u th�nh. D�n l�ng trong c� mấy năm đ� ra khỏi thời Trung cổ m� bước v�o thời Hiện đại. C�c nơi kh�c cũng bắt chước, v� trong v�ng năm năm, đội Ikwan mới đầu chỉ c� ba chục người, tăng l�n tới năm vạn người. M� năm vạn người đ� l� năm vạn chiến sĩ c� kỷ luật, đo�n kết với nhau th�nh một khối.

�ng c� một qu�n đội đ�ng kể rồi, muốn khuếch trương thế lực, phải chinh phục xứ Hedjas chiếm những th�nh địa M�dine v� Mecque, c� vậy mới thống nhất xứ Ả Rập được. Nhưng người Anh c� để y�n cho �ng hoạt động kh�ng?

*
* *

Vừa may thời cơ tới. Đại chiến thứ Nhất b�ng nổ, vang dội qua phương Đ�ng. C�c ch�nh kh�ch Anh, Đức, Ph�p, �, Thổ, Nga v� cả Nhật nữa �n �n tới Suez, Bassorah, T�h�ran để mua chuộc d�n bản xứ. Thổ đứng về phe Đức, chống lại Anh. Anh, Thổ, Đức đều ve v�n Ibn S�oud.

Mới đầu �ng do dự, x�t t�nh h�nh xem phe n�o thắng sẽ nhập v�o phe đ�, cho n�n tiếp đ�i sứ thần Anh rất niềm nở, nhưng kh�ng hứa hẹn g� cả. Thổ hay tin Anh thương thuyết với �ng, đem qu�n đ�nh, �ng chống cự kịch liệt, sau c�ng thắng, nhưng tổn thất kh� nặng. Anh thấy lực lượng của �ng mạnh, tặng �ng một số tiền[8] v� kh� giới, để cho �ng đứng trung lập.

�ng vẫn r�nh cơ hội để chiếm Hedjaz, nhưng Anh gi�p Hedjaz để Hedjaz tuyệt giao với Thổ m� đứng về phe m�nh, th�nh thử �ng kh�ng d�m tấn c�ng Hedjaz, đ�nh chờ cơ hội kh�c, nhưng �ng bảo thẳng v�o mặt sứ thần Anh rằng viện trợ cho Hussein, quốc vương Hedjaz, l� một điều lầm lẫn v� Hussein v� dụng, d�n ch�ng Hedjaz theo �ng chứ kh�ng theo Hussein.

Thực vậy, Hussein rất thất nh�n t�m, kh�ng c� tinh thần quốc gia, trước l�m tay sai của Thổ, giờ l�m tay sai của Anh, mục đ�ch chỉ l� để củng cố địa vị, vơ v�t của d�n, bắt những t�n đồ h�nh hương tới nơi th�nh địa Mecque phải chịu một thuế cư tr� rất nặng, biến đổi th�nh địa th�nh một nơi bu�n b�n v� trụy lạc.

Đại t� Lawrence trong cơ quan Arabia Office của Anh ở Caire nhận x�t lầm Hussein, tưởng �ng ta c� uy t�n, mua chộc �ng ta để l�m hậu thuẫn trong khi Anh chiến đấu với Thổ ở Syrie, lại hứa với �ng ta khi chiến tranh kết liễu sẽ cho l�m thủ l�nh c�c quốc gia Ả Rập.

Nhưng một cơ quan kh�c, Indian Office, kh�ng t�y thuộc ch�nh phủ Anh m� t�y thuộc ch�nh phủ Ấn, lại ủng hộ Ibn S�oud, biết rằng �ng n�y c� t�i. Do đ� m� ch�nh s�ch của Anh ở Ả Rập c� nhiều m�u thuẫn, l�m cho cả Hussein lẫn Ibn S�oud bất b�nh. Tệ hơn nữa, Anh lại ngầm thương thuyết với Thổ để k� một hiệp ước tay đ�i, k�o Thổ về m�nh hầu diệt Đức cho lẹ. Hiệp ước đ� b�n đứt Ả Rập. Ibn S�oud lợi dụng những m�u thuẫn đ� để sau n�y đập lại Anh.



Xứ Ả Rập sau 1818
(http://vietsciences.free.fr)

Đại chiến thứ nhất kết liễu. Đế quốc Thổ bị ph�n ra th�nh v� số tiểu bang, hoặc độc lập, hoặc tự trị, hoặc b�n tự trị. C�c cường quốc Ph�p, Anh, � trong hội nghị Ba L� cắt x�n, v� v� v�u những xứ như Kurdistan, Irak, Syrie, Liban, Palestine, Transjordanie, Hedjaz, Yemen, g�y ra nhiều vấn đề rất kh� giải quyết cho ổn thỏa. Anh l�c đ� mạnh nhất, chiếm trọn từ Ai Cập tới Ba Tư. Miền n�y hợp với Ấn Độ, th�nh một đế quốc m�nh m�ng m� họ gọi l� Đế quốc Trung Đ�ng (Middle Eastern Empire). Thế l� c�i mộng của Disraeli, Gladstow đ� thực hiện được. Ch�nh phủ Anh xoa tay khoan kho�i.

Nhưng l�m sao giữ nổi những thuộc địa v� b�n đảo thuộc địa đ�? L�nh Anh, sau bốn năm tr�n mặt trận chỉ đ�i được giải ngũ để về với cha mẹ, vợ con. Ở Lu�n Đ�n, d�n ch�ng biểu t�nh rầm rộ, h� l�n khẩu hiệu: “Cho con trai ch�ng t�i về nh�”. Quốc hội lại đ�i giảm ng�n s�ch đến mức tối thiểu để nhẹ thuế cho d�n v� d�n đ� hy sinh qu� lớn trong bốn năm rồi. Chiến tranh đ� hết th� người ta phải nghỉ ngơi, vui th� với gia đ�nh, may sắm, ti�u khiển chứ!

V� vậy ch�nh phủ Anh phải r�t bớt qu�n ở c�c thuộc địa, t�m những tay sai Ả Rập để đưa họ l�n h�ng thủ l�nh giữ trật tự tr�n b�n đảo Ả Rập. Lawrence trong cơ quan Arabia Office đề nghị Hussein, Philby trong Indian Office lại đề nghị Ibn S�oud. Danh tiếng Lawrence l�c đ� đương l�n, n�n đề nghị của Lawrence được chấp thuận. Ibn S�oud chua x�t nhận thấy rằng m�nh vẫn chỉ được l�m chủ ba miền Nedjd, Hail, Hasa, m� c�i mộng thống nhất Ả Rập c�ng kh� thực hiện hơn trước: Thổ đi th� Anh tới m� tụi Anh th� tr�o trở v� c�o gi� kh�ng tưởng tượng được. Đ�nh lại phải nhẫn nhục đợi nữa.

Vậy Hussein được ch�nh phủ Anh đề cử l�m thủ l�nh c�c quốc gia li�n hiệp Ả Rập. Nhưng quốc gia n�o m� chịu phục Hussein, con người gi� nua, quạu quọ, v� tham lam đ�. “Chỉ biết c� v�ng th�i, kiếm v�ng cho thật nhiều, mỗi ng�y một nhiều”. Thuế m� tăng v�n vụt. Người ta t�m mọi c�ch để r�t rỉa của d�n đen. Dọc đường h�nh hương lại th�nh địa Mecque, t�n đồ thập phương muốn uống nước trong c�c giếng ở sa mạc, phải trả tiền cho Hussein. C� những kẻ kh�ng c� tiền phải chịu chết kh�t. D�n ch�ng phẫn uất v� c�ng.

Hussein lại n�ng nảy, cầm gậy đuổi sĩ quan Anh ra khỏi cung điện, mắng thẳng v�o mặt Lawrence - �ng vua kh�ng ngai ở Ả Rập - l� qu�n gian tr�, hứa h�o, lừa gạt mọi người, b�n đứng d�n Ả Rập, v� ch�nh phủ Anh kh�ng cho �ng ta quyền h�nh g� cả, m� người Ph�p vẫn đ�ng ở Syrie, người Do Th�i vẫn c�n ở Palestine. “Ả Rập về người Ả Rập!” m� như vậy �? Thế l� Hussein bị c� lập: d�n ch�ng đ� gh�t m� người Anh cũng gh�t. Hết hậu thuẫn v� cũng hết kẻ đỡ đầu.

Thời cơ thuận lợi đ� tới. Ibn S�oud động vi�n qu�n Ikwan tinh nhuệ nhất, tấn c�ng chớp nho�ng qu�n Hedjaz ở Taif như qu�t l� kh� rồi tiến tới Mecque. D�n ch�ng nổi l�n, bắt Hussein phải nhường ng�i cho con:

- Đuổi giặc đi, nếu kh�ng được th� c�t đi!

C� kẻ ph� h�ng r�o, �a v�o cung. Hussein đ�nh thu thập v�ng bạc, ch�u b�u v� c�c tấm thảm qu�, chất l�n mười hai chiếc xe hơi - cả xứ Hedjaz thời đ� chỉ c� mười hai chiếc xe đ�, đều l� của nh� vua - rồi chạy lại Djeddah. Một chiếc du thuyền của Anh đ� chực sẵn ở đđấy để đưa �ng ta lại đảo Chypre. Sao m� giống M�h�met VI, vua Thổ đến thế? �t năm sau, Hussein v� thiếu nợ m� bị kết �n.

Ch�nh phủ Anh kh�ng ngờ rằng tay sai của m�nh lại yếu h�n đến thế, miệng th� n�i th�nh n�i tướng m� chống cự với Ibn S�oud kh�ng được bốn mươi t�m giờ đ� bỏ cả giang san m� chạy trốn. Tự nghĩ nếu gi�p đỡ Ali, con trai của Hussein th� thất s�ch v� g�y th� với người Ả Rập m� lại phải đem th�m qu�n từ Anh qua, d�n ch�ng Anh sẽ bất b�nh, n�n Anh l�m bộ qu�n tử, tuy�n bố y như c�c ch�nh phủ thực d�n mu�n thuở rằng “việc đ� l� việc nội bộ của người Ả Rập, người Anh kh�ng muốn can thiệp v�o”. Thế l� Ali, người nối ng�i Hussein, cũng phải trốn lu�n.

Ibn S�oud l�c đ� c�n đ�ng qu�n ở Taif, vội quay về Ryhad, ph�i sứ giả đi khắp c�c nơi trong sa mạc để b�o tin thắng trận v� y�u cầu c�c tiểu quốc đ�ng hẹn, ph�i đại diện tới th�nh địa Mecque để c�ng b�n với nhau về sự bầu cử người thay quyền c�c t�n đồ m� giữ th�nh địa.

Rồi gi�n nhạc dẫn đầu, đội qu�n tập hậu, �ng cưỡi lạc đ�, tiến v�o th�nh địa. Suốt hai b�n đường, d�n ch�ng dắt d�u đi đ�n �ng.

Khi �ng đ� vượt qua d�y n�i ở chung quanh th�nh Mecque, khi đ� nh�n thấy th�nh địa rực rỡ trong �nh chiều ở dưới thung lũng, �ng xuống lạc đ�, cởi bỏ ngự b�o, trao gươm cho một thị vệ rồi bận bộ đồ vải trắng, đi d�p da, đầu trần, l�n ngựa đi y như c�c t�n đồ h�nh hương kh�c. Tới d�y lũy bao th�nh địa, �ng xuống ngựa, đi ch�n đất; tới cửa ch�nh điện, �ng để c�c thị vệ đứng ngo�i, một m�nh bước v�o s�n điện. Ph�t đ� cảm động nhất trong đời �ng. Giọng sang sảng, mặt c�i xuống, �ng tụng kinh:

K�nh lạy Ch�a

Đ�y l� Th�nh địa của Ng�i.

Kẻ n�o v� điện của Ng�i sẽ được giải tho�t.

Điện n�y l� nh� của Ng�i, chỗ ở của Ng�i, Th�nh đường của Ng�i;

L� chỗ lưu tr� của sự giải tho�t.

Hỡi Ch�a!

Xin Ch�a cứu con khỏi cảnh lửa địa ngục!

Xin Ch�a da thịt v� m�u con khỏi bị lửa đốt,

V� cứu con khỏi cơn thịnh nộ của Ch�a,

V�o c�i ng�y phục sinh của những kẻ phụng sự Ch�a!

�ng h�n phiến đ� đen ở trong điện rồi quỳ xuống cầu nguyện cho tới tối.

H�m sau �ng tiếp đại diện của c�c d�n tộc theo đạo Hồi hồi ở trong điện của Hussein. Ch�ng ta biết rằng đạo đ� c� t�n đồ ở khắp thế giới, từ Ai Cập, Ả Rập, Ba Tư tới Ấn độ, M� Lai... Vấn đề đem ra b�n l� giao Th�nh địa cho ai cai quản. Người Ấn Độ đ�i quyền đ� về họ v� số người Ấn theo đạo đ�ng hơn số c�c d�n tộc kh�c. Người Ai Cập phản đối, viện lẽ rằng từ mấy thế kỷ nay họ vẫn kiểm so�t sự h�nh hương. Kh�ng ai nhịn nhường ai. Ibn S�oud cương quyết tuy�n bố:

“Thưa chư vị đại biểu, xin chư vị tin chắc điều n�y l� kh�ng khi n�o t�i để cho người ngoại quốc kiểm so�t đất đai của t�i. Nhờ Ch�a ph� hộ, t�i giữ cho miền n�y được độc lập. M� t�i nghĩ rằng kh�ng c� d�n tộc theo Hồi hồi n�o gởi đại diện lại đ�y h�m nay c� thể đảm bảo sự tự do cho xứ Hedjaz v� lẽ rất giản dị rằng trong số những d�n tộc đ� kh�ng c� một d�n tộc n�o tự do. Người Ấn Độ, người Irak, người Transjordanie, v� người Ai Cập đều ở dưới quyền người Anh. C�n Syrie, Liban th� l� thuộc địa của Ph�p; Tripolitaine l� thuộc địa của �. Giao sự cai quản Th�nh địa cho những d�n tộc đ� c� kh�c g� đem d�ng Th�nh địa cho thế lực Ki T� kh�ng?

T�i đ� chiếm được Th�nh địa do � ch� của Allah, nhờ sức mạnh của c�nh tay t�i v� sự trung th�nh của d�n tộc t�i. Ở đ�y, chỉ c� một m�nh t�i l� tự do. Vậy chỉ c� m�nh t�i l� đ�ng cai trị khu đất thi�ng li�ng n�y...

Kh�ng phải t�i muốn thống trị xứ Hedjaz đ�u. Tuyệt nhi�n t�i kh�ng c� � đ�! Ch�a đ� trao cho t�i xứ đ� th� t�i xin nhận cho tới khi n�o d�n xứ Hedjaz c� thể tự bầu cử một vị thống đốc - một vị thống đốc tự do, chỉ biết phụng sự cho Islam th�i - th� t�i sẽ trả lại.”

C�c đại biểu c�m miệng. Ibn S�oud đ� theo g�t được Mahomed. L�m chủ được th�nh địa l� l�m chủ được xứ Ả Rập. �ng phải chiến đấu �t nữa để đuổi Ali ra khỏi Djeddah m� chiếm nốt Hedjaz. Người Anh l�c đ� mới thấy ng�i sao của �ng l� rực rỡ.

Lawrence trước kia ủng hộ Hussein, gạt Ibn S�oud, “t�n đầu cơ lưu manh” ra, nay thấy ch�nh phủ bỏ rơi Hussein l�m cho m�nh mang tiếng với người Ả Rập, với thế giới, đ�m ra phẫn uất viết một bức thư cay đắng cho Anh ho�ng George V, kh�ng th�m tiếp thủ tướng Anh m� Anh ho�ng ph�i tới để an ủi; trả hết những bằng cấp, huy chương cho bộ Quốc ph�ng; rồi l�m những nghề đ� tiện, bẩn thỉu nhất, như nghề giữ ngựa, thợ lặn, chăn heo… tự đọa đ�y tấm th�n, c� � như để chửi v�o mặt ch�nh phủ Anh: “Khi người ta kh�ng giữ được lời hứa với bạn đồng minh của m�nh, th� l�m t�n chăn heo c�n vinh dự hơn l� ngồi tr�n ngai v�ng”.

Mặc dầu vậy, lương t�m của �ng vẫn bứt rứt, sau c�ng �ng đổi t�n, đầu qu�n l�m binh nh� - ch�ng ta nhớ trước kia �ng l�m đại t� v� được biệt hiệu l� “vua kh�ng ngai của xứ Ả Rập” - rồi chết năm 1935 trong một tai nạn xe m�y dầu. Khi chết, n�t mặt �ng vẫn giữ vẻ buồn v� tả. Một người bạn th�n, nhớ lại hai c�u thơ �ng viết trong sa mạc Ả Rập, đặt một b� hồng b�n thi h�i �ng. Hai c�u thơ ấy như vầy:

“Thưa Ch�a, được tự do lựa tất cả tất cả những b�ng hoa của Ch�a đ� tạo ra, con đ� lựa những b�ng hồng ủ rũ của thế giới.

V� vậy ch�n con b�y giờ mới rớm m�u v� mắt con mới mờ v� mồ h�i”.

Vị “Gentleman” của Anh đ� đ� phải thua Ibn S�oud[9]

[anbinh]

Ibn S�oud (1881-1953)
(tt 3)

Năm 1926, Ibn S�oud giải tho�t xứ Asiz ở ph�a Nam Hedjaz khỏi nanh vuốt của một �ng vua t�n bạo. �ng muốn tiến qu�n xuống thẳng miền Yemen, miền tr� ph� nhất tr�n b�n đảo, nhưng người Anh l�m chủ Aden, một địa điểm quan trọng tr�n đường qua Ấn Độ, vội ph�i sứ giả lại yết kiến �ng để điều đ�nh.

Lần n�y người Anh tỏ ra rất lễ độ, kh�ng xấc l�o như những lần trước. �ng thấy vậy, giữ một th�i độ cương quyết, rốt cuộc hai b�n thỏa thuận với nhau rằng Ibn S�oud ho�n to�n l�m chủ c�c xứ Nedjd, Hail, Hasa, Ataiba, Hedjaz, Asir, Ruba. Al Khali l�m chủ những th�nh địa Mecque v� M�dine, c�n những xứ Oman, Hadramount, Yemen th� được độc lập, kh�ng thuộc ảnh hưởng của một nước n�o hết. Người Anh lại hứa sẽ thuyết phục c�c cường quốc �u ch�u để họ nhận rằng Ibn S�oud l� quốc vương ch�nh thức của xứ Ả Rập.

Năm đ� l� năm1928. Sau khi chiến đấu trong một phần tư thế kỷ, Ibn S�oud đ� x�y dựng được một quốc gia m�nh m�ng từ bờ Hồng Hải qua vịnh Ba Tư. Tr�n b�n đảo Ả Rập, chỉ c�n một d�y ở T�y Bắc, b�n bờ Địa Trung Hải v� một d�y ở Đ�ng Nam, b�n bờ Ấn Độ Dương l� ở ngo�i ảnh hưởng của �ng. Quốc gia đ�, người ta gọi l� xứ Ả Rập của d�ng S�oud (Arabie S�oudite).

Ng�y 4 th�ng 11 năm 1928, �ng triệu tập hết đại biểu c�c miền lại Ryhad để nghe lời b� c�o của �ng.

�ng nhập đề c�u m� t�i đ� dẫn ở đầu b�i n�y:

“Khi t�i tới với c�c �ng, th� t�i thấy c�c �ng chia rẽ nhau, ch�m giết lẫn nhau, cướp b�c lẫn nhau kh�ng ngừng...”

Rồi �ng giảng l� do �ng đ� mời họ lại. �ng muốn mở l�ng cho họ hiểu �ng, giải với họ những nỗi x�ch m�ch ngầm giữa họ v� �ng. �ng bảo:

“Nếu c� ai muốn tr�ch t�i điều g� th� cứ n�i thẳng ra cho t�i biết rằng c� muốn cho t�i cầm quyền kh�ng hay l� muốn cho người kh�c thay t�i. Kẻ n�o d�ng c�ch dọa dẫm hay sức mạnh m� cướp quyền của t�i th� kh�ng khi n�o t�i nhường. Nhưng t�i sẽ vui vẻ trao quyền lại c�c �ng nếu c�c �ng muốn, v� t�i tuyệt nhi�n kh�ng muốn cai trị một d�n tộc kh�ng th�ch cho t�i l�m vua của họ... C�c �ng quyết định đi”.

Ngạc nhi�n v� những lời đ� - từ xưa tới nay c� �ng vua n�o lại n�i với thần d�n như vậy đ�u - quần ch�ng đứng im phăng phắc rồi bỗng nhi�n mu�n miệng như một, họ hoan h� Ibn S�oud, y�u cầu Ibn S�oud giữ quyền b�nh.

�ng đưa tay ra hiệu cho họ im, nghe �ng n�i tiếp:

“Vậy c�c �ng giao cho t�i tr�ch nhiệm cai trị c�c �ng. Nếu t�i l�m điều phải th� c�c �ng gi�p t�i. Nếu t�i l�m điều tr�i th� c�c �ng uốn nắn lại cho t�i. N�i sự thực ra cho nh� cầm quyền thấy l� tỏ l�ng si�ng năng v� tận t�m. Giấu sự thực l� phản bội... Nếu t�i l�m tr�i luật Ch�a v� luật đấng Ti�n tri[10] th� t�i kh�ng c� quyền bắt thần d�n v�ng lời t�i nữa... Vậy c� ai mu�n tr�ch t�i điều g�, muốn ph�n n�n điều g�, hoặc thấy bị thương tổn về quyền lợi, th� cứ thẳng thắn cho t�i hay... T�i sẽ ra lệnh cho c�c �ng thẩm ph�n lấy c�ng t�m m� x�t. Nếu t�i c� lỗi th� c�c �ng thẩm ph�n cứ lấy ph�p c�ng m� xử t�i, như xử một người d�n thường... Lại cho t�i biết c� điều g� ph�n n�n về c�c �ng Thống đốc kh�ng. Nếu c�c �ng ấy l�m bậy th� t�i chịu tr�ch nhiệm v� ch�nh t�i đ� bổ nhiệm họ... Cứ n�i thực đi, đừng sợ ai hết.”

T�i c� thể chắc chắn rằng Ibn S�oud kh�ng hề biết Tứ thi v� Ngũ kinh của đạo Khổng; nhưng đọc lời b� c�o đ� t�i nhớ lời b� c�o của vua Thang ch�p trong Thượng thư:

“Kỳ nhĩ vạn phương hữu tội tại dư bất nh�n; dư nhất nh�n hữu tội, v� dĩ nhĩ vạn phương”.(Mu�n phương c�c người c� tội l� tại một m�nh ta; một m�nh ta c� tội, kh�ng việc g� đến mu�n phương c�c người).

� nghĩa phảng phất như nhau.

Ibn S�oud giữ đ�ng lời hứa: mấy h�m sau �ng lập một t�a �n đặc biệt để x�t những lời ph�n n�n v� thỉnh nguyện của quốc d�n. �ng hiểu t�m l� họ: c�ng để cho họ b�n c�i, ph� b�nh về h�nh động của m�nh th� họ c�ng dễ bảo. Nhưng �ng cấm tuyệt họ giải quyết lấy những tranh chấp giữa c� nh�n v� giữa c�c bộ lạc. Quyền đ� phải thuộc về �ng, nếu kh�ng th� loạn, kh�ng c�n kỷ cương g� nữa.

Trước khi giải t�n c�c đại biểu, �ng thết đại yến. D�n ch�ng hoan h� nhiệt liệt khi thấy sứ thần Thổ, �, Ph�p, Anh, Đức, H�a Lan, cả Mỹ v� Nhật nữa, d�ng quốc thư l�n �ng. Họ thực l� mau ch�n, nhưng vẫn c�n đi sau một nước, nước Nga, v� ba tuần lễ trước, xứ Ả Rập của d�ng S�oud đ� được Nga s� thừa nhận.

*
* *

C�NG VIỆC KIẾN THIẾT

Khi chiếm xong một xứ th� chỉ mới l� bắt tay v�o việc. Năm đ�, Ibn S�oud bốn mươi t�m tuổi. Một chiến sĩ vạm vỡ như �ng, th� tuổi bốn mươi t�m c�n l� tuổi xu�n. �ng hăng h�i đem hết tinh thần để kiến thiết nước Ả Rập S�oud.

Tinh thần t�n gi�o của d�n ch�ng dưới thời Hussein đ� xuống qu� rồi. Th�nh địa Mecque th�nh một nơi bu�n b�n, điếm đ�ng, trụy lạc. �ng triệu tập một hội nghị c�c d�n tộc Ả Rập li�n hiệp để họ giải quyết lấy với nhau, vấn đề chấn hưng lu�n l� v� t�n gi�o; �ng kh�ng dự những buổi họp, chỉ theo d�i th�i.

Nhưng họ chẳng l�m n�n chuyện g� cả, sau mười lăm ng�y b�n c�i, vấn đề c�ng h�a rối th�m. Họ c�i nhau như mổ b�, mạnh ai nấy n�i, m� kẻ n�o n�i th� kẻ ấy nghe. C� người bỏ vấn đề t�n gi�o, b�n đến ch�nh trị m� mất lần trước Ibn S�oud đ� tuy�n bố rằng quyền ch�nh trị phải ở trong tay �ng v� chỉ c� �ng mới kh�ng phải l� tay sai của ngoại quốc, mới giữ cho Th�nh địa khỏi chịu ảnh hưởng của Anh, Ph�p, �... C� kẻ vốn quen t�nh n� lệ, nhất định xổ tiếng Anh ra khoe giọng Oxford hay Cambridge, khinh miệt tiếng của tổ ti�n, tiếng trong kinh Coran.

�ng bất b�nh, ra lệnh giải t�n rồi đặt những luật để trừng trị những kẻ n�o phạm những điều cấm trong kinh Coran.

Việc thứ nh� l� lập lại sự trị an trong sa mạc. Dưới triều đại Hussein, đời sống ở Hedjaz kh�ng được bảo đảm. Cướp b�c, giết ch�c li�n mi�n. Ng�y n�o cũng gặp th�y ma tr�n đường. Tới m�a h�nh hương, số t�n đồ bị giết v� cướp b�c tăng vọt l�n. Người ta đ�m ch�m nhau v� một miếng b�nh, một đồng tiền. Kh�ng một con đường n�o l� y�n ổn, kh�ng một l�ng n�o kh�ng bị cướp đ�nh. Nạn hối lộ tr�n lan khắp xứ. Kẻ phạm tội kh�ng bị xử. Th�nh thử d�n phải tự xử lấy. Hễ bị cướp th� cướp lại, bị giết th� c� người th�n trả th�. M�u đổi m�u.

Ibn S�oud ra lệnh rất nghi�m. Hễ bắt được kẻ trộm th� t�a xử chặt một b�n tay, t�i phạm th� chặt nốt tay kia. Hễ giết người th� bị xử tử. Say rượu m� n�i bậy th� phạt ba mươi h�o.

C�c chiến sĩ trong qu�n đội Ikwan ng�y đ�m đi khắp nơi để trừ kẻ gian. Luật lệ thi h�nh răng rắc, kh�ng vị t�nh, kh�ng thương hại, kh�ng sợ kẻ quyền qu�. Chỉ trong �t th�ng, xứ Hedjaz kh�ng c�n đạo tặc nữa. Đồn lũy của người Thổ ng�y xưa cất l�n, h�a ra v� �ch. Một thương nh�n để qu�n một g�i đồ tr�n đường th� một th�ng sau trở lại vẫn y nguy�n ở chỗ cũ, v� kh�ng một bộ h�nh n�o d�m m� tới.

�ng G�rald de Gaury viết trong cuốn Arabia Phoenix: “Sự trị an ở xứ Ả Rập S�oud thực lạ l�ng, khắp �u ch�u c� lẽ kh�ng nước n�o được như vậy.”

�ng Jean Paul Penez trong b�i Une enqu�te chez les les fils d Ibn S�oud cũng nhận: “Xứ đ� l� xứ y�n ổn nhất thế giới, một xứ m� đức, hạnh l� sự bắt buộc... Tr�n khắp c�i Ả Rập trong suốt năm, tội s�t nh�n cướp b�c lại �t hơn Paris một ng�y”. Được như vậy l� nhờ d�n ch�ng theo đ�ng kinh Coran.

*
* *

Từ trước, S�oud với v�i cận thần lo mọi việc trong nước. Nay �ng thấy cần phải lập nội c�c như c�c nước t�n tiến, cũng c� đủ c�c bộ: Nội vụ, T�i ch�nh, Ngoại giao, Canh n�ng, Tư ph�p, Quốc ph�ng... Nhưng lựa đ�u được người để giao những tr�ch nhiệm đ�? Trong xứ Nedjd thiếu hẳn nh� tr� thức c� t�n học th� l�m sao canh t�n quốc gia được? �ng c� �c rộng r�i, kh�ng kỳ thị ngoại tộc, tiếp đ�n tất cả c�c nh�n t�i d� l� Ba Tư, Ấn Độ, Syrie, Ai Cập... miễn họ c� huyết thống Ả Rập v� theo đạo Hồi hồi. Th�nh thử nội c�c đầu ti�n của �ng gồm một người ở Quasim, một người ở Ai Cập, một người Syrie, một người Palestine, một người Liban...

Khi trưởng nam của �ng mất, ho�ng tử Saud được l�n l�m đ�ng cung th�i tử. Độc giả c�n nhớ Saud sinh ở Koweit đ�ng v�o l�c �ng chinh phục được kinh đ� Ryhad. Từ hồi mười t�m tuổi, ch�ng theo cha trong c�c cuộc h�nh qu�n, tỏ ra rất can đảm, được l�ng sĩ tốt, v� sống chung với sĩ tốt một c�ch rất b�nh dị. Năm 1934, trong một cuộc h�nh hương ở Mecque, ch�ng lấy th�n che cho cha để cha khỏi bị bốn t�n th�ch kh�ch �m hại.

Fay�al, em của Saud, được l�m ph� vương ở Hedjaz, rồi sau l�m thủ tướng nhờ �c s�ng suốt, cấp tiến, hiểu biết nhiều về T�y phương.

*
* *

C�n nh� vua th� l�nh nhiệm vụ khuếch trương v� t�n thức h�a đội qu�n Ikwan. Ta n�n nhớ khi �ng mới l�n ng�i th� Ả Rập c�n l� một xứ lạc hậu, b�n khai, năm 1928 m� cả xứ Hedjaz chỉ c� mười hai chiếc xe hơi đều l� của ho�ng gia, kh� giới th� chỉ c� �t s�ng trường v� gươm gi�o. Đất đai th� m�nh m�ng m� d�n số th� thưa thớt. Xứ Ả Rập S�oud c� 1.750.000 c�y số vu�ng (to�n thể b�n đảo Ả Rập l� 2.000.000 c�y số vu�ng) m� d�n số sau đại chiến thứ nh�, theo Larousse Universel, được s�u triệu người[11], ri�ng miền Nedjd chỉ c� ba triệu. Ba triệu d�n phải nu�i 50.000 sĩ tốt của đội Ikwan, kể cũng đ� l� một g�nh nặng; v� nếu theo tỉ số đ� th� nước Việt Nam Cộng Ho� của ch�ng ta 12.000.000 d�n, phải nu�i 200.000 qu�n l�nh v� một nước 300.000.000 d�n như Ấn Độ phải nu�i 5.000.000 qu�n l�nh.

Khi đ� b�nh định xong, �ng vẫn giữ qu�n số đ�, nhưng một nửa l� hiện dịch, c�n một nửa l� trừ bị, cho về l�m ruộng tại c�c đồn điền, khi n�o hữu sự sẽ gọi ra. Tuy nhi�n, �ng bắt họ phải thường luyện tập. �ng mua s�ng li�n thinh, xe thiết gi�p, đại b�c rồi nhờ c�c nh� qu�n sự Anh, Mỹ huấn luyện. C�c kỵ sĩ Ả Rập phản kh�ng, vẫn chỉ th�ch m�a gươm, cưỡi ngựa, kh�ng chịu d�ng những m�y m�c của tụi “quỷ” đ�, nghĩa l� kh�ng chịu l�i xe, bắn s�ng. Họ bảo: “Thắng trận kh�ng nhờ kh� giới m� nhờ Allah. Ch�nh Mahomet nếu kh�ng c� thi�n thần xuống trợ chiến th� kh�ng thắng được trận Beder. Nếu ta d�ng những kh� giới của tụi quỷ đ� th� thi�n thần sẽ sợ h�i, Allah sẽ nổi giận, kh�ng được ơn tr�n gi�p nữa, ta tất phải thua. Muốn mạnh th� phải tăng l�ng tin l�n, tụng kinh ăn chay cho nhiều v�o, chứ đừng d�ng những kh� giới mới”.

Ch�ng ta đừng cười họ. Mới hồi đầu đại chiến thứ nhất tại đất Nam n�y, một số đ�ng �n �n theo Phan X�ch Long v� tin rằng hễ đeo b�a của Phan th� s�ng bắn cũng kh�ng thủng. M� c� lẽ trong đại chiến vừa rồi cũng vẫn c�n một số người tin như vậy. T�i sở dĩ ch�p lại lời c�c kỵ sĩ Ả Rập chỉ để độc giả thấy Ibn S�oud đ� gặp những nỗi kh� khăn ra sao khi muốn t�n thức h�a xứ sở. Kh� khăn hơn Mustapha K�mal trong kế hoạch t�n thức h�a Thổ Khĩ Kỳ nữa. V� d�n Thổ đ�ng hơn, lại tiếp x�c với phương T�y nhiều hơn, thiếu nữ qu� ph�i của họ tuy bị cấm cung thật nhưng cũng c� nữ gi�o sư Ph�p lại dạy v� được đọc những s�ch Ph�p từ Rousseau tới Hugo. C�n c�c nh� tu h�nh Ả Rập, tức hạng người c� học, c� uy t�n đối vơi d�n ch�ng, th� tới khoảng 1930, vẫn kh�ng tin rằng d�ng một c�i m�y nhỏ, c� thể c�ch nhau h�ng trăm c�y số n�i chuyện với nhau được. Th�nh kinh Coran c� dạy điều đ� đ�u? Đ�ng l� bị quỷ lừa gạt rồi. Nghe n� th� chết.

Ibn S�oud phải triệu tập c�c vị tu h�nh lại ở trong điện, bảo một vị đọc những c�u đầu trong kinh Coran trước ống điện thoại rồi một vị kh�c ngồi trong một ph�ng rất xa cũng ở trong cung, cầm ống nghe. L�c đ� họ mới nhận rằng kh�ng phải l� lời của quỷ, v� giọng n�i rất quen thuộc, vả lại quỷ n�o m� lại tụng kinh của Ch�a?

Một lần kh�c, một vị đạo sư n�o đ� c� đức hạnh, ngấm ngầm chống �ng, ph� �ng, �ng được ty mật vụ cho hay, b�n ph�i người mời vị đ� lại một ph�ng giấy, cầm ống điện thoại l�n nghe. Nghe được mấy c�u, vị đ� xanh mặt l�n: h�nh động của m�nh được kể tỉ mỉ, r�nh rọt ở trong m�y. Sau c�ng c� c�u: “Ta tha lỗi cho đấy, nhưng từ đ�y đừng n�i xấu nh� vua nữa nh�”. �ng ta vội v�ng quỳ xuống, hứa sẽ trung th�nh.

Đ�, Ibn S�oud phải d�ng những thuật như vậy, l�c th� ngọt, l�c th� xẳng, mới thuyết phục được quốc d�n theo con đường mới.

*
* *

Muốn cho nước ph� cường th� phải nhờ canh n�ng v� kỹ nghệ. Ả Rập vốn l� một xứ mục s�c, phải tiến tới giai đoạn n�ng nghiệp trước rồi sau c�ng mới qua giai đoạn kỹ nghệ. V� vậy, từ khi mới kh�i phục được giang sơn, Ibn S�ous đ� lập ngay những khu đồn điền. Nhưng những khu đ� chỉ ph�t triển tới một l�c n�o th�i v� thiếu nước. M� nước kiếm ở đ�u b�y giờ? Cả xứ kh�ng c� một con s�ng lớn, suốt năm chỉ mưa xuống c� bảy ph�n nước. Chỉ c�n mỗi một c�ch l� đ�o giếng trong sa mạc.

Từ xưa d�n bản xứ vẫn truyền khẩu những chuyện c� vẻ hoang đường. Họ kể rằng c� một thời xa xăm n�o đ� xứ Ả Rập kh�ng kh� ch�y như ng�y nay, tr�i lại c�y cỏ khắp nơi xanh tốt, rừng r� �m u[12]. Họ lại tin rằng những giếng nước c�ch nhau h�ng trăm c�y số nhưng vẫn th�ng ngầm với nhau ở dưới đất; họ cam đoan rằng c� lần liệng một c�i ch�n bằng gỗ xuống một c�i giếng, �t l�u sau thấy ch�n đ� hiện l�n ở mặt nước trong một c�i giếng c�ch nơi đ� hai trăm c�y số. Họ c�n bảo nh�n mức nước trong giếng l�n cao, họ biết chắc rằng ở một miền xa n�o đ� đ� mưa lớn. Ở bờ vịnh Ba Tư, những người m� trai gặp những luồng nước ngọt ở đ�y biển, dưới lớp nước mặn.

Ibn S�oud kh�ng cho những chuyện đ� l� hoang đường. �ng ngờ rằng dưới lớp c�t c� nhiều d�ng nước, hễ đ�o l�n tất gặp. �ng mời c�c nh� chuy�n m�n Mỹ tới t�m nước cho �ng, v� họ t�m thấy rất nhiều nước ở dưới c�t, cả trong những v�ng kh� khan nhất. Họ nhận x�t rằng d�n Ả Rập như c� một gi�c quan thứ s�u, đo�n chỗ n�o c� nước th� quả nhi�n chỗ đ� c� nước[13].

Một lần họ đ�o tại Ryhad một c�i giếng s�u 120 thước, rộng 30 thước, gặp một d�ng nước lớn. Ibn S�oud hay tin lại coi, đứng tr�n miệng giếng ng� mặt nước lấp l�nh ở dưới s�u một hồi, khi ngửng mặt l�n, nước mắt chảy r�ng r�ng. Nh� vua th�ch qu�, vỗ vai vi�n kỹ sư, bảo:

- �ng Edwards, �ng đ� l�m được một ph�p mầu. Ở đ�y với t�i mười lăm năm nữa v� ch�ng ta sẽ biến đổi địa ngục n�y th�nh thi�n đường.

Từ đ�, khắp nơi, to�n d�n hăng h�i tiếp tay sửa lại những giếng cũ, khai th�m những giếng mới, đ�o kinh, đắp đập, kết quả l� kiếm th�m được nước để nu�i được 400.000 người v� 2.000.000 s�c vật nữa. H�ng trăm ng�n d�n du mục dắt lạc đ�, d�, cừu đi lại c�c giếng nước, vừa đi vừa tụng kinh y như để dự những cuộc lễ, nhộn nhịp kh�ng k�m cuộc di cư của d�n Mỹ trong thế kỷ trước để t�m v�ng ở miền T�y.

C� nước rồi th� th�m ruộng, th�m vườn, th�m gia s�c. Một bọn kỹ sư canh n�ng Mỹ lại được mời qua để nghi�n cứu đất đai v� phương ph�p trồng trọt. Những đất đ� bỏ hoang từ mấy ng�n năm, nhờ c� nước m� ph� nhi�u lạ l�ng, hơn cả miền Texas ở Mỹ. L�a m�, l�a mạch, c� chua, c� rốt, dưa, tỏi, c�... chỉ cần gieo xuống l� mọc l�n xum xu�. Mỗi mẫu ở Texas chỉ sản xuất được bốn tạ rưỡi l�a m�, th� ở đ�y sản xuất được tới mười bảy tạ. Ibn S�oud vội v�ng lập ra một bộ canh n�ng m� từ xưa tới nay xứ Ả Rập chưa hề c�.

[anbinh]

Ibn S�oud (1881-1953)
(tt 4)

Sản xuất được nhiều rồi th� phải nghĩ đến vấn đề vận tải, giao th�ng. Kh�ng thể d�ng ho�i phương ph�p cổ lỗ l� chở tr�n lưng lạc đ�, m� phải lập những đường xe lửa. Nhưng tiền đ�u? Lợi tức của d�n qu� thấp, d�n số lại �t, sa mạc th� m�nh m�ng, kh�ng thể tăng thuế qu� sức chịu đựng của d�n được. Vấn đề quả thực l� nan giải.

May thay, một ph�p mầu nữa lại xuất hiện, nhờ Allah ph� hộ. Năm 1920, một người Anh t�n l� Frank Holmes, đ�o giếng ở c� lao Bahrein, tr�n vịnh Ba Tư, ngo�i khơi Hasa, chủ � l� để kiếm nước m� kh�ng ngờ lại kiếm được dầu lửa, m� người �u gọi l� “hắc kim” (v�ng đen), l� c�i “g�n của chiến tranh”.

Từ thời thượng cổ, người Chald�e đ� biết d�ng chất đ� để l�m hồ cất nh�, người Ai Cập d�ng để ướp x�c. Họ kh�ng biết lọc, để nguy�n chất ở dưới mỏ đ�o l�n m� d�ng. Rồi tới giữa thế kỷ XIX, một đại t� Mỹ t�n l� Drake t�m được nhiều mỏ ở Pennsylvannie, dầu lửa mới d�ng để đốt đ�n. Đầu thế kỷ XX, người Anh khai được nhiều mỏ ở Ba Tư.

Frank Holmes mua được mỏ Bahrein của một h�o mục bản xứ, về Lu�n Đ�n gạ b�n lại cho c�c c�ng ty dầu lửa Anh. Nhưng những c�ng ty n�y đương khai th�c những mỏ ở Ba Tư kh�ng xuể, vả lại kh�ng tin rằng ở Ả Rập c� những mỏ lớn, cho n�n kh�ng th�m mua, Holmes phải b�n lại cho một c�ng ty nhỏ của Mỹ, c�ng ty Gulf Oil.

Rồi bỗng tới năm 1930, người ta thấy một nh�m du mục Bắc Phi (B�douin) đổ bộ l�n Hasa, c� kẻ rất khả nghi. Ả Rập g� m� kh�ng tụng kinh, kh�ng biết tiếng Ả Rập, m� đi đ�u cũng l�n l�t, lẩn mặt, kh�ng muốn tiếp x�c với ai cả. Ibn cho điều tra k�n. Ty mật vụ ph�c tr�nh rằng họ l� những người ngoại quốc giả trang. Ibn S�oud ra lệnh bắt, tra hỏi. Họ th� l� người Mỹ lại t�m mỏ dầu lửa. �ng thả họ ra v� để họ tự � hoạt động. Họ đ�o nhiều nơi, thấy rằng c� một lớp dầu lửa li�n tục từ d�y n�i Caucase ở Nga tới Ả Rập, ngang qua M�sopotamie v� Ba Tư. Dầu lửa t�m được rất tốt m� c� lẽ cũng rất nhiều.

Tin đ� bay ra, c�c cường quốc nhao nhao l�n. Mỹ, Anh, H�a Lan, Đức, Nga, cả Nhật nữa ph�i đại diện tới xin yết kiến Ibn S�oud.

Ph�ng kh�ch bộ T�i ch�nh l�c n�o cũng chật những nh� kinh t�i. Nh� n�o cũng năn nỉ được tiếp kiến trước, nh� n�o cũng nguyện l�m lợi cho Ả Rập chớ kh�ng nghĩ đến tư lợi. Sao m� họ tốt thế? Nhưng nh� vua kh�ng gấp. C� người t�u rằng bắt họ đợi cả tuần lễ, e phật l�ng họ, �ng đ�p:

- Để mặc Trẫm, Trẫm l� nh� tu h�nh, biết c�ch cư xử với hạng t�n đồ h�nh hương đ� m�!

�ng suy nghĩ kỹ, sau c�ng nhận lời của c�ng ty Gulf Oil, tức c�ng ty đ� mua lại quyền khai th�c những mỏ ở Bahrein của Holmes. C� người hỏi sao �ng lại chọn lựa một c�ng ty nhỏ nhất, �ng đ�p:

- C�ng ty đ� l� c�ng ty Mỹ. C�ng ty Mỹ kh�ng bị ch�nh phủ Mỹ chi phối mạnh mẽ, vả lại Mỹ ở xa ta, �t d�m ng� ta; lẽ nữa l� người Mỹ đ� gi�p ta được nhiều việc như đ�o giếng, cải thiện n�ng nghiệp.

Bạn bảo l� kh�n ư? Kh�ng, dại đấy. �ng chưa biết những m�nh kho� của bọn kinh doanh Anh, n�n đ� đi s�i một nước cờ.

Anh bị hất cẳng, đổ quạu, t�m c�ch ph�. Thời đ� c�c c�ng ty Anh l�m ch�a tể tr�n khu vực từ Ba Tư tới Ai Cập. Hầu hết c�c mỏ dầu lửa lớn l� về họ. Họ muốn l�m mưa l�m gi� g� th� l�m. Lịch sử cạnh tranh về dầu lửa ở T�y �[14] trong nửa thế kỷ nay, gi� ch�p kỹ lại th� h�ng ng�n trang vẫn chưa đủ. Những bậc th�ng minh nhất trong giới kinh t�i, ch�nh kh�ch, luật gia của mọi cường quốc đấu tr� với nhau kịch liệt, t�m mọi c�ch để hất cẳng nhau, ngầm ph� nhau, nay kết li�n rồi mai phản bội, th�i th� đủ m�nh kho� tr�ng tr�o nhất, t�i t�nh nhất, ch�ng ta kh�ng thể n�o tưởng tượng nổi. T�i chỉ xin t�m tắt trong �t h�ng vụ Gulf Oil th�i.

T�i đ� n�i Ibn S�oud đi lỡ một nước cờ; �ng kh�ng ngờ bị người Anh ph�, viện những hiệp ước n�y nọ k� với Ph�p, Thổ, Ba Tư, Đức, H�a Lan... để y�u cầu c�ng ty Gulf Oil đừng đ�o th�m giếng n�o nữa, nếu kh�ng c� sự thỏa thuận của c�ng ty quốc tế dầu lửa, v� nếu kh�ng nghe lời th� chết, chịu, v� tất cả c�c c�ng ty kia sẽ ph� gi�, ngăn cản trong việc chở chuy�n. Ibn S�oud c� ngờ đ�u Anh muốn giữ độc quyền dầu lửa ở miền T�y � v� th�nh tr� của họ ki�n cố đến thế.

Ch� ch�ch cho� Gulf Oil đ�nh chịu thua, b�n lại quyền khai th�c cho c�ng ty Mỹ Bahrein Oil, m� c�ng ty n�y chỉ l� chi nh�nh của c�ng ty khổng lồ Standard Oil ở Californie. B�n với gi� rẻ mạt : năm vạn Mỹ kim. Trong lịch sử hiện đại chưa c� vụ n�o m� hời cho người mua như vậy. C�ng ty Standard Oil lại hợp t�c với c�ng ty Texas Oil cũng của Mỹ, th�nh c�ng ty California Arabian Standard Oil, viết tắt l� C.A.S.O.C, như vậy đủ sức cạnh tranh với những c�ng ty của Anh tr�n thị trường � ch�u. Ở đời n�y, phải c� nanh vuốt mới sống được.

Từ đ� dầu lửa Ả Rập mới sản xuất mạnh mẽ, năm 1935 l� 174.000 tấn, năm năm sau tăng l�n tới 3.000.000 tấn. C�c nh� m�y lọc dầu mọc l�n như nấm ở bờ vịnh Ba Tư, t�u b� ra v� tấp nập, m� v�ng cứ tiếp tục tu�n v�o kho của Ibn S�oud. �ng kh�n kh�o, kh�ng b�n đứt, �ng bảo đất c�t trong xứ l� của to�n d�n chứ kh�ng phải của �ng, �ng chỉ bằng l�ng cho thu� trong một thời hạn n�o đ� th�i, hết hạn nghĩa l� tới năm 2.000 th� tất cả m�y m�c, nh� cửa sẽ về �ng hết.

V� �ng lo xa, dạy dỗ d�n ch�ng để đến năm 2000, người Ả Rập c� thể tự khai lấy ph� nguy�n của họ, khỏi phải nhờ người ngoại quốc, n�n một mặt �ng ph�t triển những đường giao th�ng, nhất l� đường hỏa xa, một mặt mở trường dạy chữ, dạy nghề. Trong một diễn văn, �ng bảo:

“Độc lập về ch�nh trị m� l�m g� nếu kh�ng c� sự độc lập về kinh tế? Ch�ng t�i t�n thức h�a xứ n�y kh�ng phải để cho n� mất tự do, m� ch�nh l� để cho n� c� thể hưởng được sự tự do. Xin c�c bạn phương T�y đừng hiểu lầm t�i... Xưa kia, d�n tộc Ả Rập ng�i ngại người ngoại quốc thật đấy, v� nỗi khốn khổ của họ lu�n lu�n do người ngoại quốc g�y ra cả; nhưng tinh thần đ� đ� thay đổi rồi, v� t�i thấy giới thượng lưu Ả Rập rất th�n thiện với c�c kỹ thuật gia ngoại quốc.

“Nhưng xin c�c bạn ngoại quốc đừng nu�i ảo vọng: t�nh th�n thiện đ�, muốn giữ n� th� c�c bạn phải biết trọng tục lệ v� t�n ngưỡng của ch�ng t�i. T�i muốn rằng c�c bạn tới đ�y với tư c�ch gi�o sư, chứ kh�ng phải với tư c�ch �ng chủ, tới đ�y l�m kh�ch chứ kh�ng phải l�m kẻ x�m lăng. Xứ Ả Rập nhờ Trời lớn lắm, c� thể thỏa m�n tất cả c�c tham vọng, trừ tham vọng n�y: chiếm đất của n�”.

Thực l� kh�ng c�n �p mở g� cả. Ibn S�oud nhắm ai đ�? C�c kỹ thuật gia đ� l� d�n nước n�o vậy, chắc độc giả c�n nhớ. Nhưng ch�nh những kỹ thuật gia đ� nghe diễn văn lại kh�ng thấy kh� chịu, c�n mến phục nữa. V� ch�nh họ cũng l� những d�n thuộc địa đ� tự giải ph�ng, ch�nh họ đ� phải chiến đấu như người Ả Rập để gi�nh lại quyền tự do.

*
* *

Mới bắt đầu thịnh vượng được trong mấy năm th� đại chiến lại nổ. Lần n�y, Ibn S�oud kh�ng chưng hửng nữa. �ng đ� đo�n trước n� phải tới. Vả lại �ng đ� l� một quốc vương đ�ng kể rồi, chứ kh�ng c�n l� hạng tầm thường hồi 1914 nữa.

Chiến tranh vừa ph�t, �ng đem ngay đội qu�n thiện chiến Ikwan l�n đ�ng ở phương Bắc v� phương T�y. Biết đ�u chừng đại chiến thứ nhất l�m cho đế quốc Thổ sập th� đại chiến n�y chẳng l�m cho đế quốc Anh sập theo. V� nếu đế quốc Anh sập th� �ng sẵn s�ng để thay thế họ, chiếm lấy Irak v� cả một miền theo bờ Địa Trung Hải, từ Ai Cập tới Thổ.

Chỉ sau mấy th�ng, Ph�p phải nằm bẹp dưới g�t gi�y của Đức, rồi Anh l�m nguy. Ch�nh thủ tướng Churchill phải nhận rằng những năm 1940, 1941, “người Anh chỉ r�n giữ cho khỏi ch�m lỉm cũng đủ mệt đừ rồi”. Nhưng nguy th� nguy, họ vẫn cố nắm lấy miền T�y �, để khỏi phải mất c�i “g�n của chiến tranh” tại Ba Tư, khỏi mất li�n lạc với Ấn Độ, h�n ngọc của đế quốc Anh. Cho n�n họ đem qu�n Ấn lại đổ bộ ở Bassorah, bất chấp cả hiệp ước Anh-Irak.

Irak chống lại, họ nhanh tay dẹp được. Dẹp xong, Churchill tuy�n bố giữa quốc hội: “H� hồn, nhưng nay mọi sự đ� y�n rồi”.

Kế đ�, Anh đuổi được người Ph�p ra khỏi Syrie mặc dầu bị tổn thất rất nặng.

Sau c�ng họ mới quay lại y�u cầu Ibn r�t hết qu�n đội đ�ng ở bi�n giới Koweit đi, đừng d�m ng� mồi đ� nữa. Ibn biết chưa phải l�c, đ�nh nghe lời, đợi cơ hội kh�c.

Anh đ� kh�n, chiếm Bassorah trước v� căn cứ đ� quan trọng v�o bực nhất trong đại chiến vừa rồi. Tướng Rommel của Đức cũng đ� nhắm điểm đ�, hẹn với Nhật sẽ gặp nhau ở đ�, nhưng Anh cố giữ v� Đức kh�ng d�m tấn c�ng.

Nhờ l�m chủ vịnh Ba Tư, Anh mới tiếp tế được kh� giới, nguy�n liệu cho Nga từ năm 1941 trở đi. Anh, Nga ph�n c�ng với nhau: Anh chở tới Bassorah rồi Nga chở tiếp tới d�y n�i Caucase.

Anh gởi cho Nga cao su Singapore, thiếc M� Lai, ch� Miến Điện v� �c, nhưng bao nhi�u cũng kh�ng đủ. Staline cứ đ�i tăng ho�i, tăng gấp đ�i gấp ba vẫn chưa bằng l�ng. Churchill đ�nh cầu cứu Roosevelt. Roosevelt vui vẻ nhận liền, cuối năm 1942 tuy�n bố rằng Mỹ sẽ lo hết vấn đề tiếp tế Nga để cho Anh được rảnh tay. Bạn Đồng Minh với nhau m�! V� một khi Mỹ đ� tận lực gi�p th� phải biết l� đắc lực! Năm 1943 chở được 3.000.000 tấn cho Nga, v� con số đ� năm sau tăng l�n nữa. Th�i th� đủ thứ : 4.100 phi cơ, 138.000 xe cam nh�ng, 912.000 tấn th�p, 100.000 tấn thuốc s�ng, hằng trăm c�y số đường rầy, 1.500.000 tấn thức ăn, 9.000 tấn hạt giống v� v� số m�y m�c đủ loại.

Cảng Bassorah hẹp qu� v� nằm tr�n s�ng, kh�ng tiếp nhận hết những vật đ�, người Anh muốn mượn hải cảng v� đường lộ của Ả Rập S�oud, tr�n vịnh Ba Tư.

Ibn S�oud l�c đ� đương t�ng tiền, đ� mượn trước 6.800.000 Mỹ kim của c�ng ty C.A.S.O.C. để mua kh� giới cho đội qu�n Ikwan m� vẫn c�n thiếu, cần d�ng 10.000.000 Mỹ kim nữa. Cho n�n �ng đ�p:

“B� con muốn mượn đường th� được nhưng xin trả tiền cho ch�ng t�i! Muốn mượn hải cảng cũng được, nhưng xin trả tiền cho ch�ng t�i! M� trả bằng v�ng r�ng hoặc bằng Mỹ kim kia, chứ ch�ng t�i kh�ng chịu nhận Anh kim”.

Anh đổ quạu. Qu�n v� ơn n�y, trước kia ngửa tay xin m�nh năm ng�n Anh kim một th�ng m� b�y giờ l�n ch�n, đ�i tống tiền m�nh m� lại ch� kh�ng th�m Anh kim! Anh muốn trừng phạt cho biết tay, nhưng Mỹ vội can: “Tụi Ả Rập đ� l� tụi cuồng t�n. Tấn c�ng n� th� n� chống cự lại tới c�ng. N� c� thể đốt hết c�c mỏ dầu lửa được lắm. M� thuật du k�ch của n� cũng đ�ng sợ dấy. T�i mới cho b�c mượn 425.000.000 Mỹ kim, th�i th� cho n� 10.000.000 đi”. Anh bắt buộc phải nghe lời. Ibn mỉm cười nhận tiền v� c� nh�n vi�n cho hay trước rằng tiền đ� chẳng phải l� của Anh đ�u.

Sở dĩ Roosevelt chơi cay với Anh như vậy v� mấy năm trước, người con trai của �ng, đại �y James đ� l�nh sứ mạng qua d� x�t t�nh h�nh miền T�y �, Trung � rồi về tường tr�nh rằng d�n ch�ng miền đ� kh�ng ưa người Anh, m� t�i nguy�n lại rất nhiều, Mỹ n�n len ch�n v�o đi.

Anh trao tiền cho Ibn S�oud v� đ�i hỏi những quyền lợi n�y nọ về ch�nh trị. Mỹ đ�u chịu để cho Anh d�ng tiền của Mỹ để l�m lợi cho Anh, phản đối lại liền, ghi ngay Ả Rập v�o danh s�ch những xứ được hưởng luật cho mượn v� cho thu�; thế l� tha hồ muốn tiếp tế cho Ibn S�oude bao nhi�u cũng được, chẳng cường quốc n�o n�i ra n�i v�o nữa, v� hồi đ� Anh, Ph�p đều phải ngửa tay xin Mỹ viện trợ cả.

Ch�nh ra đạo luật đ� chỉ để gi�p những nước d�n chủ bị bọn ph�t x�t hăm dọa. Ả Rập S�oud kh�ng bị ph�t x�t hăm dọa m� lại c�ng kh�ng phải l� một nước d�n chủ. Nhưng Thượng nghị viện kh�ng chất vấn v� th�ng qua với đại đa số thăm thuận.

Tới th�ng hai năm 1945, Roosevelt nh�n gh� Ai Cập, mời Ibn S�oud lại đ� để c�ng nhau h�n huy�n. �ng đ� kh�ng mời Churchill dự m� đến ph�t ch�t mới n�i qua cho Churchill hay. Churchill t�m mặt. C�i th�n t�nh trong trường ngoại giao n� như vậy.

Roosevelt tiếp đ�i Ibn cực kỳ long trọng, y như một gentleman tiếp một c�ng ch�a Ả Rập vậy. Mỹ ph�i một khu trục hạm đặc biệt tới Djeddah để đ�n, rồi biết t�nh nh� vua quen ngủ lều, n�n may một c�i lều trắng căng tr�n boong t�u.

Khi hai b�n gặp nhau, Roosevelt nh� nhặn ch�o trước:

- Được gặp nh� vua, t�i mừng qu�. T�i c� thể gi�p Ng�i được g�?

Ibn S�oud đ�p:

- Được Tổng thống tiếp đ�n �n cần như vậy, thực qu� vinh dự cho t�i, nhưng t�i kh�ng c� � xin ng�i điều g� hết. Thưa Tổng thống, t�i cứ tưởng ng�i muốn gặp t�i tức ng�i c� điều g� muốn hỏi t�i chứ?

Roosevelt vẫn giữ nụ cười duy�n của �ng, nhưng trong l�ng đ� ng�i ngại. “B� c�ng ch�a” phương Đ�ng n�y cao tới hai thước năm ph�n, kh� xử thật.

H�n huy�n một l�t, Roosevelt v�o đề, xin Ibn S�oud cho một số d�n Do Th�i trốn Hitler được lập nghiệp ở Palestine. Ibn S�oud cương quyết đ�p: “Kh�ng”. Lấy tư c�ch l� gi�o chủ của đạo Hồi hồi �ng phải b�nh vực đồng b�o của �ng ở Palestine nếu kh�ng th� c�c d�n tộc Ả Rập sẽ coi �ng c�n ra g� nữa. L� do đ� hợp với “ho�ng kim quy tắc” của người Mỹ qu�[15], Roosevelt kh�ng biết đ�p ra sao.

Rồi tới vấn đề ch�nh trị, Ibn S�oud hứa cho Mỹ thu� v�i căn cứ trong thời hạn năm năm, hứa kh�ng tấn c�ng đồng minh, kh�ng gi�p sức Đức, � - độc giả để � l�c đ� v�o th�ng 2 năm 1945, chiến tranh đ� sắp kết liễu - b� lại, Mỹ phải t�n trọng sự độc lập của Ả Rập, phải gi�p kh� giới cho �ng, phải gi�p �ng giải tho�t những d�n tộc Ả Rập c�n bị �ch ngoại x�m. Mỹ kh�ng thể từ chối được v� ch�nh Mỹ đ� tuy�n bố ch�nh s�ch thuộc địa phải chấm dứt kia m�.

Sau c�ng mới tới vấn đề quan trọng nhất, vấn đề dầu lửa. Hai b�n b�n c�i kh� gay gắt, rốt cuộc thỏa thuận với nhau rằng:

- Ibn S�oud chỉ cho thu� mỏ th�i, kh�ng b�n - chỉ cho thu� trong thời hạn s�u chục năm, tới năm 2005, hết hạn, tất cả c�c giếng dầu, nh� m�y, dụng cụ đều thuộc về Ả Rập.

- Mỹ phải trả cho Ả Rập từ 12 đến 21 xu, cho mỗi th�ng dầu chở ra khỏi xứ - c�ng ty Aramco c� thể khai th�c tr�n một khu vực rộng 1.500.000 c�y số vu�ng[16] (từ năm 1944 c�ng ty C.A.S.O.C đ� đổi t�n l� Arabian American Oil Co, viết tắt l� Aramco).

Sau n�y Roosevelt n�i rằng trong đời �ng chưa gặp một người n�o m� “đ�” như quốc vương Ả Rập; �ng r�t rỉa được rất �t của con người nghị lực gang th�p đ�.

Rất �t? C� lẽ Roosevelt qu� tham. Nội hiệp ước về dầu lửa đ� đủ cho Mỹ thu lại hết những ph� tổn trong thế chiến vừa rồi, c� lẽ c�n lợi nhiều nữa l� kh�c.

Ch�nh phủ Anh hay tin đ�, nhăn mặt. Bị Mỹ hất cẳng ở Ả Rập S�oud th� uy thế ở phương Đ�ng từ nay bị giảm nhiều. Ai biểu trước kia khinh thường Ibn S�oud?

*
* *

[anbinh]

Ibn S�oud (1881-1953)
(tt v� hết)


KINH Đ� DẦU LỬA
V� ĐỒN TIỀN TUYẾN CỦA CH�U �U

Roosevelt v� Ibn S�oud mới thỏa thuận với nhau th�ng hai, th� th�ng ba c�ng việc khai th�c bắt đầu liền. Xứ Ả Rập S�oud kh�ng ngờ m� nhiều dầu lửa đến thế. Người ta phỏng đo�n rằng n� c� tới 42% dầu lửa của thế giới; mới đ�y đ�o s�u th�m, người ta lại thấy một lớp dầu nữa, c�n nhiều hơn lớp đương khai th�c, như vậy th� Ả Rập S�oud c� tới 80% dầu lửa thế giới.

Thời hạn 60 năm ngắn qu�. L�m sao m� khai th�c cho hết được? C�c nh� kinh t�i ở Wall Street phải t�nh gấp l�m sao chứ? C�c kỹ sư Mỹ phải tổ chức l�m sao cho c� hiệu quả hơn nữa chứ? Anh đ�m hoảng: cạnh tranh sao nổi với Mỹ?

Sa mạc Ả Rập kh�ng c�n l� một nơi hoang vu nữa. Con ch�u của ch� Sam dắt d�u nhau tới lập nghiệp. Chỉ trong năm năm, một ch�u th�nh hiện l�n ở giữa b�i c�t y như trong truyện Ng�n lẻ một đ�m, tức ch�u th�nh Dahran, kinh đ� dầu lửa, với c�c kh�ch sạn, c�c tiệm c� ph�, tiệm tạp h�a, s�n banh, hồ tắm, rạp h�t b�ng chiếu những vũ kh�c m� ly ở Broadway v� những phim cao bồi giật g�n ở Texas, nhất l� lại đủ cả những vườn hoa, s�n cỏ m� c�ng tưới tốn k�m gh� gớm. Người ta bứng những c�y tr�c đ�o, những nệm cỏ từ b�n Mỹ qua. Lave, thịt b� hộp, sữa, dĩa h�t, sinh tố, b�o ch�, s� l�ch, đều nhập cảng từ Mỹ. C�ng ty Aramco cung cấp cho ba ng�n nh�n vi�n Mỹ đủ những tiện nghi để giữ được lối sống Mỹ tr�n sa mạc Ả Rập. Ngo�i ra c� năm ng�n nh�n vi�n bản xứ cũng được hưởng những xa hoa của văn minh ở giữa một cảnh m�u sắc rực rỡ: trời xanh, c�t v�ng, xe cam nh�ng đỏ; v� đ�m xuống, những c�y đuốc ở c�c giếng dầu phun lửa l�n như những khăn cho�ng mềm mại, hồng hồng, c�ch trăm rưỡi c�y số cũng tr�ng thấy.

Năm 1950, c�ng ty sản xuất được khoảng 80 triệu l�t dầu mỗi ng�y, đ�ng g�p cho nh� vua khoảng 160 triệu Mỹ kim mỗi năm. Chỉ c� mấy năm, Ibn S�oud th�nh một trong bốn người gi�u nhất thế giới.

�ng d�ng số tiền đ� để:

- nhập cảng những vật dụng cần thiết cho d�n ch�ng như gạo, đường, c� ph�, vải

- mắc điện tại những tỉnh lớn

- mở mang việc học

- x�y cất th�m đường xe hơi, xe lửa v� phi trường.

Hiện nay đ� c� hai chục ng�n c�y số đường trải đ� nối liền c�c ch�u th�nh v� c�c ốc đảo lớn với nhau. �ng ch� � nhất đến việc lập đường xe lửa nối Dahran với Ryhad, tức nối kinh đ� dầu lửa với thủ phủ của Ả Rập S�oud. Đường d�i s�u trăm c�y số m� băng qua một miền to�n c�t.

Đặt đường rầy tr�n c�t l� một việc rất kh� khăn v� c�t dễ l�n m� một cơn gi� nổi l�n l� n� bay đi, muốn giữ n� lại phải đ�c n� th�nh một khối. Một khối rộng năm s�u thước, d�i s�u trăm c�y số, độc giả thử tưởng tượng c�ng phu v� ph� tổn ra sao. C�c nh� chuy�n m�n Mỹ nghi�n cứu kỹ trong mấy th�ng rồi trả lời Ibn S�oud l� kh�ng sao l�m nổi. �ng gạt hết những ph�c tr�nh c�ng bản đồ của họ, bảo: “T�i mời c�c �ng lại đ�y để l�m đường xe lửa. Nếu c�c �ng bất lực th� t�i sẽ gọi một c�ng ty ngoại quốc kh�c”.

Thế l� th�ng sau, họ bắt tay v�o việc. Lu�n bốn năm, hai ngh�n thợ l�m suốt ng�y đ�m, đổ h�ng ng�n tấm b� t�ng, h�ng ng�n tấn dầu lửa nguy�n chất để đ�c c�t lại th�nh khối. Cuối năm 1951, c�ng việc ho�n th�nh.

Rồi tiếp tục:

- L�m con đường xe lửa xuy�n Ả Rập, d�i 1.100 c�y số, nối vịnh Ba Tư với Hồng Hải, chạy ngang qua Ryhad, ph� tổn khoảng 32.000.000 Mỹ kim.

- Nối d�i con đường Damas - M�dine cho tới Aden, đi ngang qua th�nh địa Mecque v� nối liền với đường xuy�n Ả Rập.

C�c chuy�n vi�n đều lắc đầu, ng�n �ng vua m� đường xe lửa đ� (the rail-minded king).

Tấn bộ nhất l� c�ng việc lập những phi trường tối t�n ở Hasa v� một đội hải qu�n. Thế l� chỉ trong khoảng t�m năm (1945-1953), xứ Ả Rập S�oud đ� t�n thức h�a. Kinh đ� Ryhad x�y cất lại, nguy nga v� tr�ng lệ, c� cung điện, vườn thượng uyển trồng hằng vạn gốc tr�c đ�o; đủ c�c kỳ hoa dị thảo rung rinh dưới �nh một vạn ngọn đ�n điện, y như “cung điện Versailles giữa sa mạc”. Nhưng kh�ng phải l� để �ng hưởng một m�nh, v� Ibn S�oud tuy�n bố rằng bất kỳ người n�o đặt ch�n l�n kinh đ� tức thị kh�ch của �ng rồi, cứ v� cung điện, sẽ được đ�i ăn.

Vậy th� vị Quốc vương Ả Rập n�y biết c�i đạo “dữ d�n đồng lạc” của Mạnh Tử chăng? M� c�i vườn thượng uyển của �ng giống c�i vườn bảy chục dặm của Văn Vương chăng?

Kh�ng biết Ibn S�oud đ�i kh�ch tứ xứ quan trọng ra sao, chứ đời sống của �ng vẫn giản dị như hồi lang thang trong sa mạc Ruba-al-Khali. Kh�ng nằm giường, chỉ cần một chiếc chiếu trải tr�n đất. L�u đ�i th� rực rỡ v�ng son m� �ng vẫn th�ch ở lều. Thức ăn th� chỉ c� sữa lạc đ�, �t miếng thịt v� v�i tr�i ch� l�, tuyệt nhi�n kh�ng uống rượu. �ng đ� giữ đ�ng lời dạy trong th�nh kinh Coran v� lời gia huấn của vua cha. V� ai v�o yết kiến �ng th� cứ gọi thẳng t�n �ng, chẳng phải “mu�n t�u bệ hạ”, “vạn vạn tuế ho�ng thượng” g� cả. Bất kỳ người d�n thường n�o cũng c� thể tỏ nỗi oan ức với �ng, �ng kh�ng cấm cửa ai hết. M� �ng lại rất y�u thơ. T�i đ� chẳng n�i rằng người Ả Rập n�o cũng l� một nh� tu h�nh, ki�m chiến sĩ v� thi sĩ đ� ư?

C� lẽ khắp thế giới, �ng l� �ng vua độc nhất kh�ng bị quyền thế l�m hư hỏng thi�n lương.

*
* *

C�ng ty Aramco cũng kh�n kh�o, tr�ng xa, biết rằng tới năm 2005, khi m�n khế ước, thế n�o cũng phải trả lại hết, muốn sau n�y vớt v�t được ch�t quyền lợi th� ngay từ b�y giờ phải lấy l�ng người Ả Rập. N�n họ bỏ ra hai mươi s�u triệu Mỹ kim cất nh� cho nh�n c�ng bản xứ với đủ tiện nghi: nước m�y, đ�n điện, cả bếp điện nữa; rồi cất trường cho trẻ em Ả Rập học tới năm 18 tuổi. Mỗi năm tuyển 500 sinh vi�n ưu t� cho ăn học rồi gởi qua b�n Mỹ tập sự.

C�ng ty lại rất t�n trọng luật lệ của nh� vua. Như t�i đ� n�i, Ibn S�oud theo một ch�nh s�ch tr�i hẳn với Mustapha K�mal, muốn thần d�n của �ng phải giữ cổ tục. Bận sơ mi ni l�ng th� được, nhưng phải theo đ�ng những điều cấm trong kinh Coran. Cấm tuyệt kh�ng được uống rượu. V� muốn cho d�n khỏi bắt chước người Mỹ rối uống l�n, �ng cấm cả người Mỹ uống Whisky, hễ bắt được họ chở Whisky v�o xứ th� tịch th�u, d� l� rượu gởi cho t�a đại sứ Mỹ cũng mặc. Gan thật! Bắt người Mỹ nhịn Whisky th� chỉ c� Ibn S�oud mới l�m nổi. Chẳng những vậy, �ng c�n y�u cầu nh� thờ của Mỹ c� l�m lễ th� cứ lẳng lặng m� l�m, đừng k�o chu�ng ầm ỉ v� “những gi�o ph�i của �ng nghe tiếng chu�ng nh� thờ c� thể nổi giận được”.

Aramco v� cả t�a đại sứ Mỹ nữa răm rắp theo. Quả thực nghị lực của �ng l� gan th�p.

*
* *

V�o khoảng 1946, 1947 c� tin đồn rằng c�c mỏ dầu ở Mỹ sắp cạn. Ch�nh phủ Mỹ đ�m hoảng. Cũng may tin đ� sai, nhưng Tổng thống Truman phải lo xa, c�ng b�m chặt v�o những mỏ dầu Ả Rập. Lại th�m Nga vẫn d�m ng� T�y �, th�nh thử miền n�y quan trọng nhất thế giới về chiến lược. C�c nh� chuy�n m�n đ� t�nh phỏng cứ theo c�i đ� khai th�c hiện nay th� c�c mỏ dầu lửa ở Mỹ v�i chục năm nữa sẽ cạn, ở Nga c�n được dăm chục năm nữa, ở vịnh Ba Tư c�n được tới trăm rưỡi năm nữa. Như vậy ai l�m chủ xứ Ả Rập sẽ l�m chủ cả cựu lục địa.

V� thế năm 1951, vừa m�n hạn, Mỹ vội k� ngay với Ibn S�oud một hiệp ước, xin mướn phi trường Dahran th�m năm năm nữa, rồi lập th�m nhiều căn cứ qu�n sự ở bờ ph�a Bắc b�n đảo Ả Rập.

Mặt kh�c ch�nh phủ Mỹ hạn chế sự khai th�c những mỏ dầu ở Mỹ, m� c�ch c�ng hiệu nhất để hạn chế l� sản xuất dầu lửa Ả Rập cho thật rẻ, đem b�n ở ch�u �u, như vậy dầu sản xuất ở Mỹ chỉ d�ng trong nước th�i, kh�ng xuất cảng được nữa.

Muốn hạ gi� b�n th� phải hạ gi� chuy�n chở, m� dầu lửa vịnh Ba Tư muốn đem qua �u ch�u phải đi v�ng lại Aden, v� Hồng Hải, qua k�nh Suez. C�c c�ng ty Mỹ thiếu t�u dầu, phải thu� Anh chở. Anh t�nh gi� cao lại bắt chịu thuế qua k�nh Suez (l�c đ� k�nh Suez vẫn c�n thuộc Anh, th�nh thử gi� dầu lửa ở vịnh Ba tư hơi cao.

Muốn, tho�t ly sự lệ thuộc v�o Anh, Mỹ đ�ng th�m t�u dầu v� dự định đặt ống dẫn dầu xuy�n Ả Rập, nối Dahran với Địa Trung Hải. Thế l� c� sự cạnh tranh ngấm ngầm giữa “dầu lửa Mỹ kim” v� “dầu lửa Anh kim”.

Ống dẫn dầu lửa đ� d�i khoảng 1750 c�y số, ph� tổn bao nhi�u, người Mỹ cũng chịu nổi. Duy c� điều n�y kh� khăn l� n� phải qua xứ Transjordanie v� Palestine, tức những xứ chịu ảnh hưởng của Anh. Anh dại g� cho ph�p. Mỹ phải t�m một lối tho�t kh�c: Syrie, một xứ độc lập từ 1945. Anh lại cản đường nữa v� đ� sớm mua chuộc ch�nh phủ Syrie. Nhưng trong ch�nh phủ Syrie c� một nh�n vật rất gh�t Anh, đ� c� hồi bị Anh giam v� ngờ rằng th�n Đức. Nh�n vật đ� l� tướng Za�m. Thực ra Za�m chỉ th�n Ph�p v� rất t�n s�ng Mustapha K�mal, muốn �u h�a Syrie, diệt hết những thối n�t trong ch�nh phủ.

�ng l�m tổng tư lệnh qu�n đội Syrie, c�ng với đồng ch� lật đổ ch�nh phủ ng�y 23-3- 1949, được quốc d�n hoan h� như một vị cứu tinh. Ba th�ng sau Ibn S�oud cho ch�nh phủ Za�m một số tiền l� 6 triệu Mỹ kim trả l�m mười năm v� Za�m k� hiệp ước cho Mỹ đặt ống dầu qua đất Syrie. Chẳng cần phải n�i, ai cũng biết rằng 6 triệu Mỹ kim đ� l� của Mỹ. Thế l� Mỹ đ� vật được Anh trong keo đầu.

Hai th�ng sau, ống dẫn dầu chưa kịp đặt th� bỗng một đ�m ba chiếc xe thiết gi�p đậu trước dinh Za�m, qu�n l�nh xuống bao v�y, giết v�i t�n l�nh hầu, x�ng v�o ph�ng Za�m, bắn chết tươi �ng n�y. Người cầm đầu vụ đ� l� đại t� Hennaoui, bạn th�n nhất của Za�m. Anh đ� vật lại Mỹ v� thắng trong keo nh�.

Rồi Anh lo củng cố địa vị ở T�y �, li�n kết Syrie, Irak, Transjordanie; Ả Rập S�oud, Ai Cập, Yemen chống lại. Thời gian n�y cực kỳ lộn xộn; trong c�c nước ở bờ biển Địa Trung Hải từ Ai Cập đến Irak, Syrie, lu�n lu�n c� những cuộc đảo ch�nh, thầy tr� giết nhau, anh em giết nhau kết cuộc l� Hennaoui bị một người trong đảng hạ s�t. Anh thua keo thứ ba, v� cuối c�ng năm 1950 th� ống dẫn dầu xuy�n Ả Rập đặt tới bờ Địa Trung Hải.

Ống đ� d�i 1783 c�y số, trực k�nh rộng một thước, ph� tổn 280 triệu Mỹ kim, mỗi ng�y tu�n ra được 41 triệu l�t, con đường chở dầu r�t ngắn đi được, gi� dầu hạ xuống. Nhờ vậy c�ng ty Aramco sản xuất tăng l�n gấp năm, số lợi tức của Ibn S�oud cũng tăng l�n gấp năm.

Cuối năm 1951, Anh lại bị một vố nữa. Ở Syrie, Ai Cập, Irak, Iran, nơi n�o cũng c� những vụ lưu huyết, đảo ch�nh. Nhất l� ở Ai Cập, c�c đảng ph�i quốc gia, c�c gi�o ph�i li�n kết nhau để đ�i x� hiệp ước Anh - Ai 1936, đuổi người Anh ra khỏi k�nh Suez v� “người Anh l�m dơ c�i kh�ng kh� tự do ở Ai Cập”. Nhưng người Anh cứ phớt tỉnh, theo ch�nh s�ch “ta đ� ở đ�y th� ta kh�ng đi đ�u cả”. Ai Cập b�n tẩy chay Anh, r�t tiền gởi trong c�c ng�n h�ng Anh, xui 40.000 thợ l�m với Anh đ�nh c�ng, tố c�o Anh đ� hứa r�t qu�n đi m� tr�n s�u chục lần rồi, nuốt lời hứa như chơi. Thanh ni�n lo đ�c kh� giới, bom, đạn để ph� khuấy Anh chứ chưa d�m tấn c�ng thẳng. Đầu năm 1952, qu�n đội Anh, dưới sự chỉ huy của tướng Erskine giết 46 cảnh s�t Ai Cập. Thế l� h�m sau một cuộc biểu t�nh vĩ đại xảy ra ở Caire, g�y ra 400 đ�m ch�y t�n ph� những nh� cửa, t�i sản của người Anh, thiệt hại 40 triệu Anh kim. Ch�n người Anh bị thi�u sống. T�a đại sứ Anh su�t bị ph�. Anh đối ph� lại dữ dội, nhưng cũng chỉ k�o d�i t�nh trạng được th�m �t năm. (Coi tiểu sử của Nasser trong Gương ki�n nhẫn)

C�ng ty Aramco thấy vậy, h�nh động cực kỳ kh�n kh�o, tự động hủy bỏ khế ước cũ, k� một khế ước mới với Ibn S�oud, tặng nh� vua tới 50% số lời - ch�nh s�ch chia đ�i: fifty-fifty - lại y�u cầu nh� vua cứ việc đ�nh thuế v�o số lời của c�ng ty như “Ng�i” muốn, v� “Ng�i” l� chủ. Như vậy kh�ng c�n l� 50-50 nữa, m� c� lẽ l� 55-45, 55% về nh� vua, 45% về Aramco[17]. Ibn S�oud mỉm cười nhưng Anh lại nhăn mặt.

V� Irak thấy vậy cũng y�u cầu c�ng ty Irak Petroleum của Anh “x�t lại gi�m cho”. Anh kh�ng chịu. Đảng quốc gia Irak nổi l�n �m s�t thủ tướng Ali Razmara, con người th�n Anh, v� đưa Mossadegh l�n. Mossadegh đ�i quốc hữu h�a c�c mỏ dầu v� đuổi người Anh ra khỏi c�i. Anh cương quyết b�m lấy địa vị, Mossadegh thua mặc dầu nhiều lần đ� kh�c hết nước mắt để quốc d�n v� người ngoại quốc hiểu m�nh. Hiện nay Anh đ� mất hết địa vị ở kinh Suez v� kh�ng biết c�n giữ địa vị ở Irak được bao l�u nữa.

*
* *

Đ�, t�nh h�nh T�y � như vậy khi Ibn S�oud từ trần ở một ly cung tại Taif, c�ch Mecque 50 c�y số. �ng bị chứng đau tim từ mấy th�ng trước, mắt đ� l�a, quyền h�nh đều giao cho ho�ng tử Saud.

Ng�y 9-11-1953, khi đ�i ph�t thanh ở th�nh địa loan tin đ� ra th� d�n ch�ng khắp nơi, từ Nedjd tới Hail, từ Hasa tới Hedjaz đề sững sờ. “Thợ thuyền trong c�c xưởng lọc đều ngừng tay; phu khu�n v�c liệng đồ xuống bến, d�n du mục hạ m�, l�nh trong trại đặt s�ng xuống; m�y bay, xe lửa, xe cam nh�ng, nhất nhất đều đứng lại. S�u triệu người Ả Rập, đều quỳ xuống đất, quay mặt về Mecque”.

Theo tục Ả Rập, người ta liệm �ng ngay trước khi mặt trời lặn, đưa �ng về Ryhad. Theo di ng�n của �ng, đ�m t�ng cử h�nh rất đơn giản, y như đ�m t�ng của một người thường d�n. Tr�n mộ cũng kh�ng c� một tấm bia ghi t�n nữa, chỉ c� một phiến đ� trắng, dưới v�m trời m�nh m�ng.

*
* *

T�i nghĩ khắp thế giới c� lẽ kh�ng c� một d�n tộc n�o l� h�n cả. Hễ gặp người chỉ huy c� t�i c� đức th� d�n tộc n�o cũng c� thể vươn l�n, l�m cho c�c cường quốc phải k�nh nể. D�n tộc Nedjd ở đầu thế kỷ n�y nhiều lắm l� được ba triệu người – một phần tư d�n số nước Việt Nam Cộng Ho� - m� lại ngh�o, dốt: sống nhờ mấy tr�i ch� l�, một bầu nước giếng, kh�ng hề tr�ng thấy xe hơi, ngo�i kinh Coran, cơ hồ kh�ng c�n biết g� kh�c; m� lại chia rẽ, rời rạc như những hạt c�t, tệ hơn nữa, c�n cướp b�c nhau, đ�m ch�m nhau; vậy m� trong c� nửa thế kỷ hất ch�n được Thổ v� Anh, l�m cho Mỹ phải t�n trọng, l� nhờ ở đ�u? Đ� đ�nh một phần l� nhờ may, nhờ những giếng dầu lửa, nhưng v� thử những giếng dầu đ� ở trong tay một kẻ tham bỉ như Hussein, quốc vương Hedjaz, hoặc nhu nhược như M�hemed VI, quốc vương Thổ, th� tất phải cong lưng l�m n� lệ cho người m� may lắm l� khỏi chết đ�i. Vậy th� l�m d�n, c�i việc chọn mặt gởi v�ng l� quan trọng nhất. Nhưng c� phải người xứ n�o cũng chọn mặt được đ�u? C�n c� vận chăng? Suốt hai ng�n năm lịch sử, d�n Ả Rập chỉ gặp vận c� ba lần: lần thứ nhất với Mahomet, từ thế kỷ thứ VII đến thế kỷ thứ XII; lần thứ nh� với Abdul Wahab trong hai thế kỷ XVIII v� XIX, lần đ� chỉ th�nh c�ng được một nửa; lần thứ ba với Ibn S�oud, kh�ng biết lần n�y k�o d�i được bao l�u? D� sao cũng n�n mừng cho họ đ� gặp được vị l�nh tụ anh h�ng v� kh�n kh�o. Mustapha K�mal kh�ng th�m nhận tiền của người để giữ được nền độc lập; c�n Ibn S�oud cứ nhận tiền của Anh, Mỹ m� vẫn giữ được nền độc lập, lại l�m cho kẻ đưa tiền phải k�nh phục th� tư c�ch v� t�i năng của �ng đ� vượt Mustapha K�mal được một bực chăng.

S�ig�n ng�y 27/09/1960

Nguyễn Hiến L�

Tr�ch từ tạp ch� B�ch Khoa số 111, th�ng 8 năm 1961[18]



Ch� th�ch:

[1] Ibn S�oud hay Ibn Saoud tức l� vua Abdul Aziz Al-Saud, c�n gọi l� Abdul Aziz Ibn Saud. (Goldfish)
[2] Chắc kh�ng kể Nga.
[3] Tức: Arabie Saoudite hoặc Arabie S�oudite (tiếng Ph�p), Saudi Arabia (tiếng Anh); ta thường gọi l� Ả Rập Saudi hoặc Ả Rập X�-�t. (Goldfish).
[4] Tức La Mecque. (Goldfish).
[5] Tức Th�nh C�t Tư H�n. (Goldfish).
[6] Tức l� Muhammad ibn Saud (trị v� từ 1744 đến năm 1765), kh�ng phải l� nh�n vật ch�nh của b�i n�y (Goldfish).
[7] Ibn: Tiếng Ả Rập c� nghĩa l� con trai, S�oud l� t�n d�ng họ. �ng tổ bảy đời của của Abdul Aziz t�n l� S�oud.
[8] Năm ng�n Anh kim mỗi th�ng.
[9] T.E. Lawrence l� một qu�n nh�n ki�m ch�nh trị gia v� thi sĩ, hồi trẻ l�m những nghể rất cực khổ ở Said, hiểu t�m l� người Ả Rập, được d�n Ả Rập y�u mến. Chỉ v� �ng qu� tin ch�nh phủ Anh v� kh�ng nhận thấy gi� trị của Ibn S�oud m� ra nỗi đ�. �ng viết ba, bốn cuốn s�ch, cuốn nổi danh nhất đ� được dịch ra tiếng Ph�p, nhan đề l� Les sept pillers de la Sagesse.
[10] Tức Mahomet.
[11] Ch�ng ta cũng n�n ngờ con số n�y. Bộ La Rousse Universel nổi tiếng m� chứa những lỗi rất lớn. Như về Arabie bản in năm 1948 của bộ đ�đ� ghi: 2 triệu c�y số vu�ng, 5.000.000 d�n, rồi �t h�ng sau về Arabie S�oudite ghi 1.750.000 c�y số vu�ng, 6.000.000 d�n. Về Yemen ghi: 62.000 c�y số vu�ng, 3.500.000 d�n. Như vậy Arabie bao tr�m Arabie S�oudite, Yemen với nhiều xứ nữa m� d�n số lại k�m Arabie S�oudite tới một triệu?
[12] Lời đ� đ�ng: h�ng vạn năm trước, khi �u Ch�u c�n bị băng phủ th� Ả Rập xanh tốt. Sau khi băng l�i về Bắc cực th� Ả Rập mới th�nh sa mạc.
[13] C�c con lạc đ� v� ngựa sống trong sa mạc cũng đ�nh hơi nước rất t�i. Trong cuốn Sur les traces de Bouddha, �ng Ren� Grousset c� kể rằng một lần con ngựa của Huyền Trang kh�ng chịu tiến theo đường đ� định, m� đ�i theo một đường kh�c. Huyền Trang lấy l�m lạ, để cho n� đi theo � n�: một l�c sau, n� đưa �ng tới một giếng nước.
[14] Ch�ng t�i d�ng danh từ n�y để gọi miền m� người Ph�p gọi l� Proche Orient (Cận Đ�ng).
[15] Golden rule: Kỷ sở bất dục, vật thi ư nh�n.
[16] Trước kia c�ng ty C.A.S.O.C. chỉ được khai th�c v�ng Bahrein.
[17] B�o Journal d Extr�me Orient ng�y 27/08/1960 n�i một nh� kinh doanh �, Enrico Mattei, thương thuyết với Iran, Lybie để khai th�c những mỏ mới v� đề nghị để cho quốc gia đ� 75% số lời. Anh, Mỹ bất b�nh, nhưng ch�nh s�ch fifty-fifty thế n�o rồi cũng sẽ c�o chung.
[18] B�i n�y đ� đăng tr�n website Vietsciences từ năm 2005, t�i ch�p cả b�i rồi đối chiếu với b�i trong s�ch (b�i trong s�ch kh�ng c� ba d�ng cuối c�ng) v� tham khảo th�m c�c t�i liệu kh�c - trong đ� c� cuốn B�n đảo Ả Rập c�ng t�c giả - để chỉnh sửa, ghi th�m v�i ch� th�ch. Trong Đời viết văn của t�i, cụ Nguyễn Hiến L� cho biết b�i n�y đăng tr�n bốn số b�o B�ch Khoa năm 1961: 107, 109, 110 v� 111. Xin ch�n th�nh cảm ơn Vietsciences. (Goldfish).